Αποπαγκοσμιοποίηση ή υποσύνολα κατατμημένης παγκοσμιοποίησης;

Tου Γιάννη Μπράχου*
Η πανδημία και οι γεωπολιτικές εξελίξεις στην Ουκρανία αποτέλεσαν αφορμή ώστε το διεθνές εμπορικό σύστημα να αναπροσανατολίσει τις διεθνείς εφοδιαστικές αλυσίδες για τις επόμενες δεκαετίες.

Οι εταιρίες που αντιμετώπισαν τις ελλείψεις της πανδημίας, τις αυξήσεις των τιμών πρώτων υλών και το υψηλό μεταφορικό κόστος της ναυτιλίας, επιχειρούν να μειώσουν την εξάρτηση από ένα μόνο εργοστάσιο ή μία χώρα, ενώ οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Ε.Ε. θέλουν να διασφαλίσουν πρόσβαση σε βασικά υλικά, όπως ημιαγωγοί και σπάνιες γαίες.

Μετά από αρκετές δεκαετίες ενίσχυσης της παγκόσμιας οικονομικής ολοκλήρωσης, ο κόσμος αντιμετωπίζει τον κίνδυνο γεωοικονομικού κατακερματισμού. Ο πόλεμος στην Ουκρανία απετέλεσε de facto πρόκληση στην ελεύθερη διακίνηση αγαθών, κεφαλαίων και ατόμων.

Και μπορεί η επιστροφή στις συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου στο γεωπολιτικό πεδίο να επισπεύδει τη διάσπαση της οικονομικής ολοκλήρωσης, αλλά η «αποπαγκοσμιοποίηση» έχει αναδειχθεί ολόκληρη την τελευταία δεκαετία, καθώς η οικονομική ενίσχυση της Κίνας απετέλεσε κίνδυνο ανισορροπίας στο διεθνές εμπορικό σύστημα.

Οι κρατικές εταιρίες της Κίνας είναι σημαντικοί επενδυτές στην ενέργεια, τους δρόμους, τα φράγματα και άλλες υποδομές της Λατινικής Αμερικής, στην Αφρική, στα Βαλκάνια και στην Κεντρική Ασία, με την πρωτοβουλία του «Δρόμου του Μεταξιού». Σε απάντηση, ανάλογη πρωτοβουλία προωθούν σήμερα οι G7 με την PGII (Partnership for Global Infrastructure and Investment) ενισχύοντας την παγκοσμιοποίηση.

Ομολογουμένως, η παγκόσμια οικονομία διανύει περίοδο συρρίκνωσης, ενώ η παγκοσμιοποίηση επικεντρώνεται στα μεταποιημένα αγαθά, υποτιμώντας ότι οι υπηρεσίες αποτελούν τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο και δυναμικό τομέα της παγκόσμιας οικονομίας. Ουσιαστικά, δεν υπήρξε γενικευμένη μείωση της διεθνούς οικονομικής δραστηριότητας, αλλά ο ρυθμός ανάπτυξης επιβραδύνθηκε.

Καθώς η οικονομική κρίση του 2008 περιόρισε την κερδοφορία, η απάντηση της ποσοτικής χαλάρωσης στις χώρες των G7 οδήγησε σε πληθωρισμό κερδών, ενισχύοντας τον πολιτικό και οικονομικό εθνικισμό και προστατευτισμό και οδηγώντας στη νέα μορφή Ψυχρού Πολέμου, με την αμφισβήτηση των σφαιρών επιρροής των μεγάλων δυνάμεων.

Τα στοιχεία δείχνουν ότι, το παγκόσμιο εμπόριο συνολικά «αυξήθηκε» από 39% του ΑΕΠ το 1990 σε 58% σήμερα, με τις εξαγωγές να αυξάνονται ως μερίδιο των εταιρικών κερδών των ΗΠΑ και της Γερμανίας. Κατά την ύφεση του 2008 σημειώθηκε «μείωση» στο παγκόσμιο εμπόριο, από 61% σε 58% και πτώση των ενδιάμεσων εισροών, από 19% σε 17%, αλλά οι μειώσεις αυτές δεν δικαιολογούν τον όρο αποπαγκοσμιοποίηση.

Παρόλο που διαπιστώνονται τάσεις αποπαγκοσμιοποίησης, όπως για παράδειγμα η ενίσχυση της ολοκλήρωσης των BRICS και η συνεργασία τους με χώρες της Μέσης Ανατολής, δεν έχουμε κατάρρευση της παγκοσμιοποίησης. Οι τάσεις αυτές, μάλλον, υποδηλώνουν ότι αναδύεται μία νέα «κατατμημένη σε υποσύνολα παγκοσμιοποίηση».

Η επιδείνωση των γεωπολιτικών ισορροπιών συνεπάγεται μεγαλύτερη παρέμβαση του κράτους στον έλεγχο της αγοράς. Όμως, παρόλο που οι κυβερνήσεις λαμβάνουν μέτρα για αναβάθμιση του οικονομικού προστατευτισμού και της εθνικής βιομηχανικής παραγωγής, ιδίως στον τομέα της υψηλής τεχνολογίας, ακόμα και στις ΗΠΑ, όπως αναφέρεται σε ομιλία του Συμβούλου Εθνικής Ασφάλειας Τζέικ Σάλλιβαν, ταυτόχρονα αναφύεται το νέο υποσύνολο της Δύσης με τις ΗΠΑ στην πρώτη γραμμή, στη νέα φάση παγκοσμιοποίησης.

Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1980 και ιδίως από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, το νεοφιλελεύθερο ιδεώδες των ελεύθερων αγορών και οι συνταγές πολιτικής, γνωστές ως «Συναίνεση της Ουάσινγκτον», απετέλεσαν το οικονομικό ευαγγέλιο. Αυτός ο τύπος παγκοσμιοποίησης ώθησε τις νέες τεχνολογίες, ιδίως στον τομέα της πληροφορίας, συνδέοντας επιχειρήσεις, ανθρώπους και κοινωνίες με πρωτοφανείς τρόπους, υπερβαίνοντας τα εθνικά σύνορα. Η παγκοσμιοποίηση αύξησε τον πλούτο πολλών χωρών, ιδίως της Κίνας και της Ινδίας, δημιουργώντας μεσαία τάξη σε αυτές τις χώρες, προσθέτοντας δυναμική στην παγκοσμιοποίηση με νέους καταναλωτές.

Το μοντέλο αυτό οδήγησε στην κρίση του 2008, καθώς η υψηλή κερδοφορία στηρίχθηκε στην χρηματοπιστωτική μηχανική. Οι ΗΠΑ, από την περίοδο Τραμπ έως την περίοδο Μπάιντεν, ενίσχυσαν τον προστατευτισμό και τους δασμολογικούς πολέμους, ενώ οι νόμοι «Περί Καινοτομίας και Ανταγωνισμού» των ΗΠΑ του 2021 και «Περί Ανταγωνισμού της Αμερικής του 2022, αποσκοπούν στην ενίσχυση των εσωτερικών παραγωγικών δυνατοτήτων των ΗΠΑ και στη μείωση της εξάρτησης τους από την Κίνα (ιδίως σε ημιαγωγούς, τεχνητή νοημοσύνη, κβαντική πληροφορική, βιοτεχνολογία και ΑΠΕ).

Ο νέος γεωπολιτικός ανταγωνισμός για τις σφαίρες επιρροής των μεγάλων δυνάμεων, συνοδεύεται από «σκληρούς» και «ήπιους» εξισορροπητικούς μηχανισμούς. Ο σκληρός μηχανισμός στηρίζεται σε στρατιωτικές συμμαχίες και εξοπλισμούς, ενώ ο ήπιος μηχανισμός εξισορρόπησης περιλαμβάνει κυρώσεις.

Παρόλο που οι συντονισμένες προσπάθειες πολλών χωρών, συμπεριλαμβανομένων των ανερχόμενων δυνάμεων της ομάδας BRICS των πέντε μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική) βοήθησαν στην αντιμετώπιση της χρηματοπιστωτικής κρίσης, σήμερα προωθούν την ενίσχυση του υποσυνόλου της κατατμημένης παγκοσμιοποίησης της Ανατολής.

Το 2020-21, το παγκόσμιο εμπόριο παρουσίασε αρχικά μείωση και στη συνέχεια ανάκαμψη, συμπεριλαμβανομένης της αύξησης του εμπορίου με την Κίνα. Σύμφωνα με τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη, το παγκόσμιο εμπόριο ανήλθε σε 28,5 τρισ. δολάρια ΗΠΑ το 2021, σημειώνοντας αύξηση άνω του 25% σε σχέση με το 2020 και αύξηση 13% σε σχέση με το 2019. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις ανέκαμψαν απότομα κατά 77%, από 929 δισ. δολάρια το 2020 σε 1,65 τρισ. το 2021.

Το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η αυξανόμενη περιφερειοποίηση του εμπορίου και των επενδύσεων στα «υποσύνολα» της κατατμημένης παγκοσμιοποίησης της Δύσης και της Ανατολής. Στην πραγματικότητα τα «υποσύνολα» αυτά ενισχύουν την παγκοσμιοποίηση, καθώς παρά τις προστατευτικές πολιτικές των κρατών, οι πολυεθνικές εταιρίες λειτουργούν αντίρροπα για την επίτευξη υψηλότερης κερδοφορίας.

Σίγουρα δεν υπάρχει μια γραμμική πορεία προς την απρόσκοπτη παγκοσμιοποίηση, αλλά μάλλον προσομοιάζει σε δρόμο με σκαμπανεβάσματα. Την πρώτη περίοδο της παγκοσμιοποίησης, τη δεκαετία του 1870, ακολούθησε η ευρεία υποχώρηση των παγκόσμιων κεφαλαιακών ροών στον μεσοπόλεμο. Σήμερα αυτό δεν μπορεί να επαναληφθεί, καθώς η Κίνα έχει σημαντικό πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και υψηλή ζήτηση για αποθεματικά περιουσιακά στοιχεία, γεγονός που συνεπάγεται ενίσχυση των κεφαλαιακών ροών προς τις χώρες της Δύσης.

Καθώς η κερδοφορία καθοδηγεί την παγκοσμιοποίηση, οι σύγχρονες τάσεις αποπαγκοσμιοποίησης θα προσαρμοσθούν μεσοπρόθεσμα στη νέα, διαχωρισμένη παγκοσμιοποίηση σε Δύση και Ανατολή.

* οικονομολόγος, πρώην γ.γ. Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων υπουργείου Εξωτερικών