Διαπραγμάτευση: Η μεθοδολογία που φιλοδοξεί να ενοποιήσει τις Θεωρίες Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης
Γράφει η Δρ. Χριστίνα Μπαρμπαρούση*
Σε τούτη τη συγκρουσιακή κοινωνία, όπου οι συγκρούσεις διαδέχονται η μία την άλλη με καινοφανή ταχύτητα, πλάτος και βάθος, ο διεθνής οικονομικός χώρος διαρκώς περιφερειοποιείται, ενώ η ανάπτυξη είναι επιλεκτική ως προς τη συγκέντρωσή της. Μάλιστα, οι επιλεκτικές συγκεντρώσεις των πόρων πυκνώνουν στο χώρο υπό μια ψυχροπολεμική λογική.
Κι όμως, σε τούτο τον ενοποιημένο και επικίνδυνα εντροπικό κόσμο, τα συμβατικά μοντέλα περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης δεν ακολουθούν τις εξελίξεις και δεν προβλέπουν τρόπους αποκλιμάκωσηςτων εντάσεων στο πεδίο της αντιπαράθεσης όλων με όλους, το οποίο μεταφέρθηκε και στην περιφερειακή πολιτική, αφήνοντας το θεσμικό αποτύπωμα των συγκρούσεων με συνεχείς μετατοπίσεις του κέντρου βαρύτητας μέσω της απόδοσης κινήτρων επενδύσεων, πότε στο τοπικό επίπεδο, πότε στο περιφερειακό και πότε στο εθνικό. Αυτά τα τρία ποτέ δεν βρέθηκαν σε ισορροπία.
Ειδικότερα, η συμβατική βιβλιογραφία (επιμένει να) αναζητά απαντήσεις για την ανάπτυξη των περιφερειών πότε σε εξωγενείς παράγοντες με δυναμικές μεταβολές, όπως η λειτουργία της αγοράς, και πότε μέσα από διεργασίες του κοινωνικού και πολιτικού συστήματος, όπως η διασταύρωση του εθνικού επιπέδου πολιτικής με το τοπικό πεδίο δράσης, των οποίων οι περιφέρειες, ωστόσο, δεν έχουν τον έλεγχο.Στο περιφερειακό επίπεδο ενώ υπάρχει σαφής πολιτική στόχευση (Πολιτικής Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης), μέχρι πρότινος δεν προβλεπόταν η αντίστοιχη επιστημονική μεθοδολογία για τιςπεριφέρειες. Δηλαδή, ένα γενικό μοντέλο για το ρόλο τους. Αντιθέτως, στο τοπικό επίπεδο, υπάρχει μεθοδολογία σχεδιασμού της τοπικής ανάπτυξης, αλλά δεν προβλέπεται τοπική πολιτική. Εκεί το Κράτος αναγνωρίζει ότι οι τοπικές υποθέσεις των περιοχών είναι προτιμότερο να φροντίζονται και να λύνονται τοπικά, αφήνοντας, εντούτοις, ακάλυπτο το ενδιάμεσο επίπεδο.
Για να προσφερθεί μια ιδέα σχετικά με την πίστη και την προσκόλληση των συμβατικών σχολών σκέψης σε αφελείς πεποιθήσεις, αρκεί να αναφερθεί ότι (μεταξύ άλλων παράδοξων) αναμένουν τη λύση του περιφερειακού προβλήματος, το οποίο είναι πρόβλημα ανισότητας, από το αίτιο που τη δημιούργησε. Για το αίτιο (μηχανισμός αγοράς) έχουν γραφθεί ωκεανοί θεωρήσεων και γνωματεύσεων, ενώ σχεδόν πάντα απαγορεύεται ρητά ή υπόρρητα η αμφισβήτηση του πόσο καταπληκτικά λειτουργεί, παρά τον ανυπέρβλητο φαύλο κύκλο φτώχειας, που έχει προκαλέσει και συντηρεί διαχρονικά στο διεθνή χώρο. Οι περισσότερες μελέτες προσπαθούν να ποσοτικοποιήσουν τον μακροοικονομικό αντίκτυπο της Πολιτικής Συνοχής χρησιμοποιώντας οικονομετρικές τεχνικές, ενώ ένας μικρός αριθμός των συνεισφορών βασίζεται σε πλαίσια μοντελοποίησης. Η πλειοψηφία των οικονομετρικών μελετών ακολουθεί το νεοκλασικό μοντέλο ανάπτυξης. Χρησιμοποιεί την ανάλυση παλινδρόμησης του επιπέδου ανάπτυξης, προκειμένου να διερευνηθεί ο ρόλος που διαδραματίζει η χρηματοδότηση που αντλούν από τα Διαρθρωτικά Ταμεία στον προσδιορισμό της επιτευχθείσας συνοχής σε σχέση με την αύξηση / μεγέθυνση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος μιας περιοχής του χώρου. Όμως, τα οικονομετρικά εργαλεία έχουν περιορισμένες δυνατότητες εξήγησης. Εκτιμούν τον αντίκτυπο των δαπανών στη βάση της μείωσης του κόστους των συναλλαγών, αλλά σιωπούν για τον τρόπο κατανομής και για τα ζητήματα αδικίας στη διανομή των χρηματοδοτικών πόρων και δεν είναι σε θέση να παράσχουν πληροφορίες και συστάσεις προς τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής για τη βελτίωση του σχεδιασμού. Επιπλέον, υπάρχει κίνδυνος περεταίρω μεροληπτικών εκτιμήσεων, λόγω της αντίστροφης αιτιότητας, καθώς τα Διαρθρωτικά Ταμεία κατανέμουν τους πόρους σύμφωνα με κριτήρια που είναι πιθανό να συσχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης των περιοχών. Ακόμη και τα ποσοτικά μοντέλα γενικής ισορροπίας υποθέτουν ότι οι χρηματοδοτικοί πόροι δαπανώνται αποτελεσματικά σε όλα τα έργα των περιοχών-στόχων, κάτι που μπορεί να μην συμβαίνει σε όλες τις χώρες και τις περιφέρειες λόγω δυσκολιών στην εύρεση αξιόπιστων δεδομένων σχετικά με τη διακυβέρνηση. Τα περισσότερα από αυτά παρουσιάζουν αναλύσεις είτε σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης είτε σε επίπεδο χώρας, αλλά η περιφερειακή διάσταση ξανά δεν αναφέρεται. Και εκείνα στα οποία υπάρχει μια ισχνή αναφορά στην περιφερειακή διάσταση δεν παρέχουν ένα πλαίσιο για τη σχέση των ατόμων με το χώρο της περιφέρειας, ως φυσικών κληρονόμων των περιουσιακών στοιχείων, κινητοποιητών των ιδιότυπων πόρων, κατάλληλων σχεδιαστών πολιτικής και ληπτών αποφάσεων για τα δικά τους αναπτυξιακά προβλήματα. Τόσο η θεωρία και οι πολιτικές όσο και οι εμπειρικές μελέτες για τον αντίκτυπό τους τηρούν σιγή σχετικά με τη μοντελοποίηση του ρόλου της περιφέρειας.
Αφού, λοιπόν, ο παγκόσμιος χώρος αντιμετωπίζεται ως μια ενοποιημένη οντότητα, στην οποία τα κοινωνικά φαινόμενα συνδέονται και επηρεάζονται συνεκδοχικά, τέτοιου είδους προβλήματα ανισότητας μόνο οι ενοποιητικές θεωρίες μπορούν να λύσουν. Οι ενοποιητικές θεωρίες ή θεωρίες των πάντων δίνουν μια γενική ερμηνεία και διορθώνουν όλα τα αδιέξοδα, γι’ αυτό και χαρακτηρίζονταιως μεγαλοπρεπείς. Ως εκ τούτου, απέναντι από τη συμβατική βιβλιογραφία βρίσκονται οι εναλλακτικές θεωρίες, στις οποίες προτείνεται μια διαφορετική προσέγγιση της ανισότητας στα επίπεδα πλούτου των ατόμων και των περιφερειών, απαντώντας στο κενό της μοντελοποίησης. Η διαδικασία της διαπραγμάτευσης είναι ένα μέρος της Τρίτης Ενοποιητικής Θεωρίας (των Παιγνίων) καιερμηνεύει όλα τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα υπό ένα κοινό πρίσμα: τον ανταγωνισμό.Στις εναλλακτικές θεωρίες αναμειγνύεται η θεωρία ενδογενούς ανάπτυξης με τη διαδικασία της διαπραγμάτευσης, η οποία προέρχεται από τα ίδια τα εργαλεία του νεοκλασικού ρεύματος και φιλοδοξεί να ενοποιήσει τις θεωρίες περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης υπό το κοινό πρίσμα του μοτίβου δράση-αντίδραση (αν κάνεις αυτό, θα συμβεί εκείνο).
Μάλιστα, η διαπραγμάτευση δεν είναι μια οποιαδήποτε μεθοδολογία. Εξεναντίας, αποτέλεσε τον πυρήνα της τριμερούς συνεργασίας ή τριαδικής διαβούλευσης ή διαδικασίας συναπόφασης μεταξύ τοπικών κοινωνιών, ανθρώπων και ευρωπαϊκών οργάνων με αφετηρία τις στρατηγικές για την αγροτική οικονομία και ανάπτυξη. Γρήγορα, η τριπολική προσέγγιση της τοπικής διαχείρισης επεκτάθηκε στο σύνολο της περιφερειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως μεθοδολογία ενδογενούς ανάπτυξης με στόχο την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Έκτοτε, η μεθοδολογία αποτελεί το κατεξοχήν υπόδειγμα διαβούλευσης, που αξιοποιεί η Ευρωπαϊκή Ένωση για την προώθηση του κοινοτικού διαλόγου. Σκοπός είναι η όσο το δυνατόν καταπολέμηση της αδικίας στη διανομή των ευκαιριών ανάπτυξης στα άτομα και τις περιφέρειες μέσω των αποτελεσματικών διαπραγματευτικών συμφωνιών.
Συγκεκριμένα, στον κοινοτικό χώρο η διαπραγμάτευση ταυτίστηκε με την ενδογένεση και εκφράστηκε στο οικονομικό, στο κοινωνικό και στο πολιτικό επίπεδο, αρχικά μέσα από την απόδοση έμφασης στο τοπικό πεδίο σχεδιασμού και δράσης (1988–παρόν) με τις στρατηγικές για την αγροτική οικονομία και ανάπτυξη (LEADER/CLLD). Ο πειραματικός χαρακτήρας των στρατηγικών εξελίχθηκε σε μια συνακόλουθα αυτοδύναμη σχολή σκέψης, πολιτικής και φιλοσοφίας, τη Σχολή Τοπικής Ανάπτυξης, ειδικά για την απορρόφηση των συγκρούσεων στο τοπικό επίπεδο. Έπειτα, εκφράστηκε με την αναγωγή του τοπικού στο εδαφικό επίπεδο σχεδιασμού και πολιτικής (2007–παρόν) με τη διαμόρφωση της Εδαφικής Συνοχής. Σήμερα, εκτείνεται και στο επίπεδο της περιφέρειας, συμπεριλαμβανομένης της εδαφικής της διάστασης. Το μοντέλο της εδαφικής διαπραγμάτευσης αποτελεί το πρώτο εναλλακτικό υπόδειγμα γενικής ισορροπίας της βιβλιογραφίας για την ανάπτυξη των περιφερειών (Barbarousi, 2023) καθώς μοντελοποιείται για πρώτη φορά ο ρόλος τους τόσο στην ίδια κλίμακα σχεδιασμού όσο και στο οικείο επίπεδο άσκησης πολιτικής. Ταξινομείται στις Εναλλακτικές Θεωρίες Ενδογενούς Ανάπτυξης.
Το εναλλακτικό αυτό υπόδειγμα ξεκινά με την αναγνώριση, ότι η περιφέρεια αποφασίζει μόνη της για την ανάπτυξή της. Ασχολείται αποκλειστικά με το ερώτημα αν θα συμφωνούσαν τα μέλη της τοπικής κοινωνίας με μια συμφωνία για τον τρόπο αξιοποίησης των εδαφικών πόρων της και το πόσο σημαντικό είναι να υπάρχει ένα υπόδειγμα, που να υποδεικνύει σε ποια συμφωνία θα κατέληγαν. Ο στόχος είναι να διερευνηθούν οι προϋποθέσεις με τις οποίες από τελευταία περνά πρώτη ως κεντρική μονάδα οργάνωσης της περιφερειακής ανάπτυξης μέσα από ένα διαπραγματευτικό υπόδειγμα γενικής ισορροπίας, που ευνοεί την ενδογένεση και μια πολιτική ρύθμιση πίσω από την ενδογένεση. Το είδος της ρύθμισης που υποστηρίζει επέρχεται με κοινωνικό -και όχι με συγκεντρωτικό-τρόπο για τους τοπικούς δρώντες, που ευαισθητοποιούνται και ενδιαφέρονται για την περιοχή τους. Η έννοια της ισορροπίας είναι το βασικό συστατικό στοιχείο του υποδείγματος, δίνοντας μια γενικευμένη λύση στο προβληματικό κενό.
Εν κατακλείδι, εάν πιστεύει κανείς, όπως συνιστάται σε αυτή την προσφερόμενη εναλλακτική προοπτική, ότι κανένα συμβατικό σύστημα διαχείρισης δεν μπορεί από μόνο του να οδηγήσει στην περιφερειακή ανάπτυξη, όπως και αποδεικνύεται από την πορεία της, καθώς μέχρι σήμερα απειλείται, επιβραδύνεται ή διακόπτεται εξαιτίας του προβληματικού πλαισίου διαχείρισης, τότε μία λύση υπάρχει: να ηγηθούν οι ίδιες οι περιφέρειεςγια να διαμορφώσουν τις δικές τους συνθήκες, ώστε να αποφασίζουν μόνες τους για τη στρατηγική που θα ακολουθήσουν στη δύσκολη παγκοσμιοποιημένη αγορά. Αυτό είναι το απαραίτητο βήμα, που είναι αναγκαίο να κάνουνοι τοπικές κοινωνίες τους για να υπερνικήσουν τη συστημική αδικία, που τις εμποδίζει να συνεργαστούν για να λάβουν τις κατάλληλες αναπτυξιακές αποφάσεις…
* Περιφερειολόγος, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια Τμήματος ΠΕΔΔ ΕΚΠΑ,
Ειδική Γραμματέας Περιφερειακής Πολιτικής Διοικητικού Επιμελητηρίου
