Πολιτική σάτιρα, εμπρησμοί, δολοφονίες και απαγόρευση μάσκας στα Καρναβάλια της Αθήνας

Η αρχέγονη αποκριά δεν προάγει απλώς την πολυπόθητη εφήμερη κοινωνική, ψυχική και σεξουαλική απελευθέρωση μέσω των πατροπαράδοτων Βακχικών μας οργίων, δεν είναι μόνο  ο ανοιχτό παράθυρο στους ατελείωτους μικρομεσαίωνες του υποκριτικού θρησκευτικού συντηρητισμού, αλλά αποτελεί τη μοναδική, ίσως, θεμελιακή αντιπολίτευση, προκαλώντας και ποικίλες εξεγέρσεις.

Όπως, για παράδειγμα, η εξέγερση στο Ρομάν το 1580 και στη Μάλτα το 1639, στη Γκρενόμπλ το 1832, με αφορμή την απαγόρευση μιας πολιτικής μασκαράτας, στο Νότινγκ Χιλ του Λονδίνου το 1976, ενάντια στον εξευγενισμό μιας γειτονιάς που κατοικούνταν από μετανάστες από την Καραϊβική κ.ά.
Ο καρνάβαλος είναι τραγικό πρόσωπο. Προσπαθεί να αντεπεξέλθει στα χτυπήματα της μοίρας του με τη διακωμώδηση των ίδιων των δεινών του, να βγάλει γέλιο μέσα από τον κυκεώνα των δεινοπαθημάτων του, για να μπορέσει να αντέξει ψυχικά και σωματικά και τελικά να επιβιώσει. Τα Βακχεία, η οργιαστική θρησκευτική τελετή με μανία και ευθυμία προς τιμήν του Βάκχου – θεού Διόνυσου, που εξυμνούσαν την αέναη αναδημιουργία, τη γονιμότητα και την αναζωογόνηση της φύσης κατά την άνοιξη, χαρακτηρίζονταν από τον διονυσιακό οργασμό των μυούμενων στη θεϊκή λατρεία (βακχικά όργια), μέσα από τον οποίο πιστευόταν ότι επέρχεται η ψυχική κάθαρση και η εξύψωση στην τελειότητα μιας υπερκόσμιας ζωής. Η ιδιόλεκτος του ποιητή υποστηρίζει μια πολιτική αλληγορία, που προβάλλει το διονυσιακό ιδεώδες στο πολιτειακό γίγνεσθαι. Στις Βάκχες, ο Διόνυσος υποβάλλει την επίγεια εξουσία στην ύστατη δοκιμασία: την αλλαγή φύσεως. Οι κοσμογονικές δυνάμεις της Μετ-Αμφίεσης αποκαλύπτονται και ο θεός ιδρύει επί σκηνής την πολιτεία του. Ο ευτελισμός των αρχόντων, η αποκατάσταση του γυναικείου γένους στη σφαίρα της χαμένης του ιερότητας, η παλινόρθωση μιας προγονικής λατρείας που εκπροσωπούν οι Μαινάδες, αμφισβητούν έμμεσα τον κρατούντα Λόγον.

Το καρναβάλι αποτελούσε και στην Αθήνα περίοδο γενικής αναστάτωσης: Οι καταστηματάρχες φοβούνταν για μικροκλοπές και δεν άνοιγαν τα μαγαζιά τους την Κυριακή της Τυρινής, οι εργάτες δεν πήγαιναν στις δουλειές τους, ενώ μια αίσθηση ανησυχίας, που εκφραζόταν και με τη σταθερή έγνοια των εφημερίδων για την τήρηση της τάξης κατά τις Απόκριες, προκαλούνταν από την αίσθηση ελλιπούς κοινωνικού ελέγχου. Δεν είναι τυχαίο που η πρώτη απόπειρα εμπρησμού της παλιάς Αγοράς το 1884 και η απόπειρα δολοφονίας του βασιλιά Γεωργίου το 1898 επιχειρήθηκαν τις μέρες της Αποκριάς.

Στην «εξημέρωση του Καρνάβαλου» αναφέρονται οι ιστορικοί Νίκος Ποταμιάνος και Ρεγγίνα Ζερβού. Οι μάσκες έκρυβαν τα πρόσωπα των καρναβαλιστών, οι μουντζουρωμένες φάτσες τους ήταν φοβιστικές για την εξουσία, δεν υπήρχε κοινωνικός έλεγχος, γι’ αυτό και οι μάσκες κάθε τόσο απαγορεύονταν. Οι μασκαράτες, οι μικρές ομάδες μεταμφιεσμένων που γυρνούσαν στην πόλη, πεζοί ή πάνω σ’ ένα κάρο και κάτι παρίσταναν, διακωμωδούσαν όσα δεν… έπρεπε, μερικές φορές βουβά, άλλοτε παίζοντας σκετσάκια. Στην οθωμανική Αθήνα του 1800 αναφέρονται μικρές πομπές μασκαρεμένων σε Τούρκους αξιωματούχους ή και σε παπάδες. Οι Τούρκοι έδειχναν σχετική ανοχή, ο μητροπολίτης όμως τιμώρησε δημόσια αυτόν που τον σατίρισε. Μέχρι που απαγορεύτηκε η μεταμφίεση σε κρατικό αξιωματούχο ή ιερέα.

Το 1874,στην πρώτη… χρηματιστηριακή κρίση που οι Αθηναίοι μπλέξανε με τις μετοχές του Λαυρίου, «εταιρία προσωπιδοφόρων» παρίστανε την «κυβεία», απαγγέλλοντας στίχους σε δημώδη γλώσσα για όσους έχασαν τα λεφτά τους. Το 1885 κάποιοι ανέβασαν σ’ ένα κάρο έναν γάιδαρο, ο οποίος «φορτωμένος πετρέλαια και άλλα, παρίστανε τα εκ των μονοπωλίων βάρη», δηλαδή τους φόρους που είχε μόλις επιβάλει ο Τρικούπης. Όταν λίγες μέρες μετά έπεσε η κυβέρνηση του Τρικούπη, οι πανηγυρισμοί του δηλιγιαννικού πλήθους εκφράστηκαν και με τη γλώσσα της αποκριάτικης μασκαράτας: Στη Σταδίου παρέλασαν 6-7 σημαιοστόλιστα κάρα, των οποίων «οι επιβάτες είχαν μια απαίσια όψη και οι μπαλωμένες φορεσιές τους επιδίωκαν να κάνουν τον κόσμο να πιστέψει ότι συμβόλιζαν τη φτώχεια, στην οποία είχε ρίξει τη χώρα το πολιτικό σύστημα του Τρικούπη» (μαρτυρία του Κρουμπάχερ).

Στο στόχαστρο της αποκριάτικης σατιρικής μασκαράτας βρέθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα ο δημοτικισμός και η γυναικεία χειραφέτηση, οι εξελίξεις του Ανατολικού Ζητήματος, οι δικηγόροι και οι γιατροί (οι τελευταίοι άλλοτε με τεράστιους φαλλούς κι άλλοτε συνεδριάζοντας πάνω από το κρεβάτι ενώ γάιδαρου-ασθενούς), οι ζάπλουτοι ομογενείς «χρυσοκάνθαροι» και εν γένει η «αριστοκρατία». Μια έξυπνη σάτιρα των Ευρωπαίων περιηγητών περιγράφει ο Garston το 1840: Δύο άντρες είχαν ντυθεί ταξιδιώτες με ομπρέλα, ευρωπαϊκά ρούχα της μόδας κ.λπ. και μαζί τους ένας, ντυμένος Τούρκος μεταφραστής τους.

Μετά τη φιλελευθεροποίηση που ακολούθησε την επανάσταση του 1862, στα χρόνια του Όθωνα, η αστυνομία έδειχνε μικρότερη ανοχή στην πολιτική σάτιρα. Το 1845 υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση του στρατού στην Αθήνα, καθώς κυκλοφόρησε η διάδοση «ότι οχλαγωγία τις έμελλε να κινηθή», «ότι ομάς τις ανθρώπων φερόντων τας προσωπίδας παρεσκευάζετο να σκώψη συμβολικώς τας εν τη Βουλή λαβούσας χώρα παρανομίας, ότι εις την περίστασιν αυτήν έμελλον να σατυρισθώσι και τινα άλλα πρόσωπα ως μοχλοί των γενομένων παρανομιών πρώτοι» (και ίσως εδώ υπονοείται ο βασιλιάς).

Η συγκέντρωση μεγάλου πλήθους στους Στύλους του Ολυμπίου Διός την Καθαρά Δευτέρα μπορούσε να αξιοποιηθεί για πολιτική διαμαρτυρία, όπως έκαναν το 1844 ετερόχθονες, διαμαρτυρόμενοι για τον αποκλεισμό τους από τα δημόσια αξιώματα: Μέσα στο πανηγύρι μπορούσε να δει κανείς σημαίες μαύρες περικυκλωμένες από ανθρώπους που ήταν «κατηφείς, καπνίζοντες και συλλογισμένοι» κάτω από τις επιγραφές «οι ξενηλατούμενοι Μακεδόνες» και «οι αδικηθέντες Κρήτες».

Στις Απόκριες του 1859 εφτά νέοι γυρνούσαν στην πόλη μ’ ένα κάρο φορώντας  γαϊδουροκεφαλές, υπαινισσόμενοι το υπουργικό συμβούλιο του Όθωνα. Οι μασκαράδες κρατήθηκαν για μία μέρα και πιέστηκαν να ομολογήσουν ότι τους υποκίνησε η αντιπολίτευση, ενώ υπήρξαν κι άλλες συλλήψεις. Την επόμενη χρονιά, η έφιππη χωροφυλακή που έψαχνε για αντιβασιλικούς επιτέθηκε στον κόσμο που «αθωώτατα» έπαιζε ρεβιθοπόλεμο. Το 1861 η αστυνομία εμπόδισε μια μασκαράτα που βασιζόταν στην ανάγνωση της μοναδικής εφημερίδας που υποστήριζε την κυβέρνηση των εκλεκτών του Όθωνα. Το 1864 μια παρέα μασκαράδων που παρίστανε τον Βούλγαρη και τους ακόλουθούς του, ντυμένους με την ενδυμασία της Υδρας. Για να μεταμφιεστεί κανείς έπρεπε να πάρει άδεια από την αστυνομία ή από τον δήμο.

Το πιο πολιτικοποιημένο καρναβάλι είναι της Αγιάσου και κρατάει από το 1939. Όσο κι αν οι σάτιρες λογοκρίνονταν το προηγούμενο βράδυ από τους αστυνόμους του χωριού, οι καρνάβαλοι μέσα από την αλληγορία κατάφερναν να ξεγλιστράνε και στη συνέχεια πρόσθεταν αυτοσχέδιους στίχους πάνω στη σκηνή. Χαρακτηριστική η παρουσία του καρνάβαλου Κώστα Βουλβούλη το 1971 όταν, ως «Ινδός φακίρης», έβγαλε έναν λόγο παρωδώντας τον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο.