Το χριστουγεννιάτικο «δώρο» του ΣΚΑΙ & του κ. Πορτοσάλτε στον καθ. Κοσμά Μαρινάκη

Μια ανάλυση πολιτικής επικοινωνίας και το πώς η προσπάθεια λογοκρισίας μετατράπηκε σε «διαφήμιση»

Η δημόσια σφαίρα στην Ελλάδα τον τελευταίο καιρό συγκλονίζεται από την υπόθεση του καθηγητή Οικονομικών Κοσμά Μαρινάκη και τη σύγκρουσή του με έναν από τους μεγαλύτερους τηλεοπτικούς σταθμούς της χώρας, τον ΣΚΑΙ, καθώς και με τον γνωστό δημοσιογράφο Άρη Πορτοσάλτε. Όσα διαδραματίστηκαν, με αφορμή ένα βίντεο στο κανάλι του κ. Μαρινάκη στο YouTube, «Greekonomics», πυροδότησαν πολυάριθμες συζητήσεις και ανέδειξαν ζητήματα που άπτονται τόσο της ελευθερίας της έκφρασης όσο και της πολιτικής επικοινωνίας. Στην πραγματικότητα, ο ΣΚΑΙ και ο κ. Πορτοσάλτε, επιχειρώντας να «θάψουν» ένα βίντεο που θεώρησαν ότι τους θίγει, τελικά παραχώρησαν άθελά τους βήμα και ορατότητα στον κ. Μαρινάκη, επιτυγχάνοντας ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα από εκείνο που επεδίωκαν. Είναι αυτό που στη θεωρία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας ονομάζουμε «Streisand Effect» (Φαινόμενο Στρέιζαντ) – μια κλασική περίπτωση αυτοεκπληρούμενης προφητείας για το πώς η καταστολή μιας πληροφορίας οδηγεί στην ευρύτερη διάδοσή της.

Το χρονικό της υπόθεσης
Ο κ. Μαρινάκης, πανεπιστημιακός με έδρα τη Σιγκαπούρη, μέσω του καναλιού του «Greekonomics» στο YouTube, δημοσίευσε ένα βίντεο στο οποίο καυτηρίαζε φαινόμενα διαπλοκής ανάμεσα στον χώρο της πολιτικής εξουσίας, των τραπεζών, διαφόρων ολιγοπωλιακών δομών και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Παρόλο που ο ίδιος δεν κατονόμασε ούτε εταιρείες ούτε δημοσιογράφους, φαίνεται ότι η επιλογή ενός «φανταστικού» ονόματος οδήγησε τον ΣΚΑΙ και τον κ. Πορτοσάλτε να κινηθούν νομικά, υποστηρίζοντας πως φωτογραφίζονται συγκεκριμένα πρόσωπα.

Η πίεση στον κ. Μαρινάκη κλιμακώθηκε – με νομικές απειλές και καταγγελίες, ενώ ο ίδιος ανέφερε ακόμη και περιστατικά εκφοβισμού συγγενικών του προσώπων. Κατ’ επέκταση, ο κ. Μαρινάκης υποχρεώθηκε να αποσύρει το επίμαχο βίντεο. Ωστόσο, αυτή η πράξη –στην οποία εξαναγκάστηκε– λειτούργησε καταλυτικά για τη δημοσιότητα της υπόθεσης: όσα υποτίθεται ότι έπρεπε «να μη λέγονται» άρχισαν να συζητιούνται σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα, στα social media, στον Τύπο, και φυσικά στις αναλύσεις πολιτικής επικοινωνίας.

Απόπειρες ελέγχου της ατζέντας και η δυναμική των νέων Μέσων
Στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία της πολιτικής επικοινωνίας, εντοπίζουμε έναν κεντρικό όρο: το «Agenda Setting» (Θεωρία καθορισμού της ατζέντας). Πρόκειται για τη διαδικασία μέσω της οποίας τα παραδοσιακά Μέσα διαμορφώνουν τη δημόσια συζήτηση, επιλέγοντας ποια θέματα θα προβάλλουν και με ποιον τρόπο. Στην προκειμένη περίπτωση, η επιλογή του ΣΚΑΙ και του κ. Πορτοσάλτε ήταν εξαρχής να αγνοήσουν ή να καταστείλουν τη συγκεκριμένη αφήγηση του κ. Μαρινάκη, προκειμένου να μη διαδοθεί ευρέως. Η νομική πίεση και η καταγγελία για συκοφαντική δυσφήμηση είναι τα τυπικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται ώστε να αποτραπεί η περαιτέρω δημόσια συζήτηση.

Ωστόσο, τα νέα ψηφιακά κανάλια επικοινωνίας (YouTube, X/Twitter, Facebook κ.ο.κ.) έχουν υπονομεύσει δραστικά την κλασική ικανότητα των μεγάλων καναλιών να ελέγχουν πλήρως την ατζέντα. Με την ανάπτυξη των social media και τη δυνατότητα κάθε χρήστη να κάνει αναδημοσίευση, σχολιασμό και κριτική, το βίντεο του κ. Μαρινάκη αλλά και η συνολική ιστορία του τράβηξαν αστραπιαία το ενδιαφέρον χιλιάδων πολιτών και δημιούργησαν «θόρυβο» μεγαλύτερο από όσο μπορούσε να ελέγξει ένα παραδοσιακό Μέσο.

Το φαινόμενο Στρέιζαντ (Streisand Effect)
Η αναδίπλωση του ΣΚΑΙ και του κ. Πορτοσάλτε μέσω απειλών και δικαστικών ενεργειών προκάλεσε οργή, συμπάθεια, αλλά και περιέργεια. Αυτό το «σύνδρομο» –όπου μια προσπάθεια λογοκρισίας ή απόκρυψης μιας πληροφορίας την καθιστά τελικά πιο δημοφιλή– αναλύεται από τους επικοινωνιολόγους ως «Φαινόμενο Στρέιζαντ». Το όνομά του οφείλεται στην τραγουδίστρια Μπάρμπρα Στρέιζαντ, η οποία κάποτε επιχείρησε να απαγορεύσει τη δημοσιοποίηση φωτογραφιών του σπιτιού της, με αποτέλεσμα να τραβήξει πολύ περισσότερη προσοχή στο ακριβές σημείο κατοικίας της.

Με απλά λόγια, κάθε φορά που μία πολιτική ή οικονομική οντότητα προσπαθεί να φιμώσει κάποιον, συνήθως πετυχαίνει το ακριβώς αντίθετο: το κοινό γίνεται ακόμα πιο περίεργο, αναζητά την πληροφορία που λογοκρίνεται και εν τέλει αποκτά αιχμηρότερη άποψη για το θέμα. Έτσι, ο ΣΚΑΙ και ο κ. Πορτοσάλτε, στην προσπάθειά τους να εξαλείψουν την κριτική του κ. Μαρινάκη, κατέληξαν να τον κάνουν «ήρωα» του ελληνικού διαδικτύου και να κερδίσει πολύ περισσότερους οπαδούς και ακροατές.

Οι ακαδημαϊκές έννοιες της «Επικοινωνιακής Διαχείρισης Κρίσης» και του «Framing»
Στο πλαίσιο της πολιτικής επικοινωνίας, η διαχείριση κρίσεων (crisis management) αποτελεί μια κρίσιμη συνιστώσα. Στόχος είναι να περιοριστεί η αρνητική δημοσιότητα και να προστατευτεί η φήμη ενός προσώπου ή οργανισμού. Ωστόσο, όταν χρησιμοποιούνται επιθετικές πρακτικές –όπως οι νομικές απειλές και ο εκφοβισμός– είναι πολύ πιθανό να προκύψει αντίστροφη αντίδραση. Ο κόσμος, ούτως ή άλλως κουρασμένος από φαινόμενα διαπλοκής και αθέμιτου ελέγχου των Μέσων, βλέπει σε αυτές τις πράξεις κατάχρηση εξουσίας και προσκόλληση σε παρωχημένες λογικές.

Επίσης, η θεωρία του «Framing» (πλαισίωση) εξηγεί πώς οι δημοσιογράφοι και τα Μέσα επιλέγουν ποια πτυχή μιας ιστορίας θα προβάλλουν, πώς θα την εστιάσουν και πώς θα διαμορφώσουν την οπτική του κοινού. Στην περίπτωση αυτή, ο ΣΚΑΙ και ο κ. Πορτοσάλτε απέτυχαν να διαμορφώσουν το πλαίσιο της υπόθεσης προς όφελός τους. Αντ’ αυτού, η διάσταση που πήρε στα social media γύρισε «μπούμερανγκ» και το αφήγημα έγινε «το κανάλι που θέλει να φιμώσει έναν πανεπιστημιακό», αντί για «το κανάλι που υπερασπίζεται την αλήθεια και τη δεοντολογία της δημοσιογραφίας».

Γιατί πρόκειται για «χριστουγεννιάτικο δώρο»
Εν μέσω εορταστικής περιόδου, όπου ο δημόσιος διάλογος συνήθως χαλαρώνει και ο κόσμος στρέφεται σε πιο «ελαφρά» θέματα, η τρέχουσα ιστορία κατάφερε να γίνει κεντρικό ζήτημα συζήτησης, κερδίζοντας ανυπολόγιστη δημοσιότητα. Θα έλεγε κανείς ότι ο ΣΚΑΙ και ο κ. Πορτοσάλτε πρόσφεραν κυριολεκτικά «χριστουγεννιάτικο δώρο» στον καθ. Κοσμά Μαρινάκη: από άγνωστος πανεπιστημιακός στο ευρύ κοινό, έγινε πασίγνωστος σχολιαστής της ελληνικής πραγματικότητας.

Παράλληλα, ο ίδιος ο κ. Μαρινάκης απέκτησε ένα ενισχυμένο προφίλ αξιοπιστίας – διότι όταν κάποιος διώκεται, εμφανίζεται ως «θύμα» περιορισμού της ελευθερίας λόγου, είναι σύνηθες το κοινό να του παρέχει ακόμα μεγαλύτερη υποστήριξη. Γι’ αυτό, σε επίπεδο στρατηγικής επικοινωνίας, η κίνηση του ΣΚΑΙ και του κ. Πορτοσάλτε μοιάζει με γκάφα ολκής: αντί να λυθεί αθόρυβα, το ζήτημα διογκώθηκε, ο κ. Μαρινάκης έγινε γνωστός σε ένα ευρύτερο κοινό και τα σχόλιά του για «διαπλοκή» έφτασαν σε ανθρώπους που διαφορετικά ίσως να μην τα μάθαιναν.

Συμπεράσματα και διδάγματα

1. Η δύναμη των social media
Ακόμα και για ένα παραδοσιακό Μέσο μεγάλης εμβέλειας, ο έλεγχος των πληροφοριών δεν είναι πια τόσο απλός. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να εκθέσουν και να ενισχύσουν θέματα που άλλοτε θα έμεναν κρυμμένα.

2. Επικοινωνιακό στρατήγημα και «γκαφατζίδικες» πρακτικές
Οι επιθετικές πρακτικές λογοκρισίας, οι απειλές και τα εξώδικα συχνά φέρνουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Αντιθέτως, η ψύχραιμη αντιμετώπιση και η ανοιχτή αντιπαράθεση επιχειρημάτων θα μπορούσαν ενδεχομένως να είχαν αποσυντονίσει τον κ. Μαρινάκη πιο αποτελεσματικά – ή απλώς να είχαν αφήσει το θέμα να «ξεφουσκώσει» από μόνο του.

3. Το «Streisand Effect» σε πλήρη ισχύ
Προσπαθώντας να αποκρύψουν ένα περιεχόμενο, τελικά το ανέδειξαν ακόμα περισσότερο. Αυτή η συσχέτιση των παραδοσιακών ΜΜΕ με πρακτικές φίμωσης επιβεβαίωσε στο κοινωνικό σύνολο την άποψη ότι οι προσπάθειες συγκάλυψης αναπόφευκτα πέφτουν στο κενό.

4. Ηθική διάσταση και ελευθερία λόγου
Πέρα από τις ακαδημαϊκές θεωρίες, η υπόθεση αυτή έφερε ξανά στην επικαιρότητα το ερώτημα: ποιες είναι οι «κόκκινες γραμμές» στον δημόσιο διάλογο; Πότε η κριτική θεωρείται δυσφημιστική και πότε οι νομικές διαδικασίες αποτελούν καταχρηστικό εργαλείο φίμωσης;

Επίλογος
Η προσπάθεια «απόσυρσης» ενός βίντεο που αναφερόταν σε «διαπλοκή» είχε ως αποτέλεσμα ο κ. Μαρινάκης να κερδίσει μερικές χιλιάδες ακόμα συνδρομητές, να τραβήξει την προσοχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και να ανοίξει έναν ευρύτερο δημόσιο διάλογο για θέματα που σχετίζονται με την πολιτική εξουσία και την ανεξαρτησία (ή μη) των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Όλα αυτά, μέσα στις γιορτές των Χριστουγέννων, υπενθυμίζουν πως, σε ένα σύγχρονο επικοινωνιακό περιβάλλον, ό,τι επιδιώκει κανείς να κρύψει μπορεί να βρεθεί ξαφνικά στο επίκεντρο της προσοχής.

Εν τέλει, το «χριστουγεννιάτικο δώρο» του ΣΚΑΙ και του κ. Πορτοσάλτε δεν ήταν άλλο από τη δωρεάν διαφήμιση σε έναν άνθρωπο που, υπό κανονικές συνθήκες, ίσως να παρέμενε έξω από τα φώτα της κεντρικής δημοσιότητας. Η ιστορία αυτή δείχνει πώς η πολιτική επικοινωνία, όταν γίνεται με αυταρχικούς και επιθετικούς όρους, μπορεί να καταλήξει σε παταγώδη επικοινωνιακή αποτυχία – και να μετατρέψει μια προσπάθεια λογοκρισίας σε ορμητήριο περαιτέρω δημοσιότητας.

Γράφει ο Άκης Λιάντζουρας από το Think Tank της Capitol17 Athens Office