Το «θαύμα» της Δημοκρατίας

Του Αντώνη Μακρυδημήτρη*
Όχι πολύ μακριά από το σημείο που βρισκόμαστε απόψε εδώ συντελέστηκε πριν από δυόμιση χιλιάδες χρόνια ένα ‘θαύμα’, κάτι δηλαδή το εξαίσιο και μοναδικό, που προξένησε τη γενική έκπληξη, το δέος και τον θαυμασμό. Δεν επρόκειτο για κάποιο φυσικόή μάλλον υπερφυσικό φαινόμενο, ούτε για ένα άλλο συγκλονιστικό γεγονός.

Επρόκειτο, αντιθέτως, για μιαν ιδέα – την ιδέα που πρώτη φορά δοκιμαζόταν πάνω στη γη με τέτοια πληρότητα και ξεκάθαρη εφαρμογή ότι όλοι οι άνθρωποι (άνδρες στην αρχή) θα ήταν εφεξής αρμόδιοι και κατάλληλοι για τη λήψη συλλογικών και δεσμευτικών αποφάσεων που αφορούσαν όλους, δηλαδή τις κοινές υποθέσεις της πολιτείας (τον ‘δήμο’).

Έτσι, στις Ικέτιδες (στίχ. 607 – 608) ο πρώτος και κορυφαίος δραματικός ποιητής της αρχαιότητας ο Αισχύλος αποτυπώνει τη στιγμή που οι πολίτες του Άργους σ’ ένα χορό ανυψωμένων χεριών αποφασίζουν οι ίδιοι άμεσα να χορηγήσουν άσυλο στις καταδιωκόμενες κοπέλες από την Αίγυπτο: «πανδημίαι γαρ χερσί δεξιονύμοις/ έφριξεν αιθήρ τόν δε κραινόντων λόγον».

Έχει όντως διανυσθεί μεγάλη απόσταση από τη στιγμή εκείνη στην ομηρική εποχή που ο Οδυσσεύς στη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδος απευθύνεται στον Θερσίτη, έναν λαϊκό ανθρώπινο ‘αντιήρωα’, με τρόπο υποτιμητικό χαρακτηρίζοντάς τον ως ‘στόμα απύλωτο, θρασύ, γλωσσοκοπάνα και αντιρρησία’. Γενικεύοντας δε την αποστροφή του θα πει στο πλήθος των απλών πολεμιστών, που παρακολουθούν αποσβολωμένοι – ‘ανόητοι, καθήστε κάτωκαι να ακούτε τι λένε οι ανώτεροι από εσάς, γιατί η δική σας γνώμη δεν μετράει πουθενά, ούτε στον πόλεμο ούτε μέσα στη βουλή’ (στίχ. 200 – 202, 246).

Φυσικά, μετά τους Περσικούς πολέμους και την εποποιία του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας, που έφεραν σε πέρας οι απλοί πολίτες στις φάλαγγες των οπλιτών και οι θήτες των πολεμικών σκαφών, τέτοια λόγια δεν μπορούσαν πλέον να γίνουν ανεκτά. Για να φανερωθεί έκτοτε και να γνωρίσει μια λάμψη μοναδική στην παγκόσμια ιστορία το ‘θαύμα’ της δημοκρατίας στην πόλη ιδίως των Αθηνών. Ήγουν, οι απλοί πολίτες συγκεντρωμένοι σ’ ένα δημόσιο χώροδιαλέγονται ελεύθερα και ισότιμα, από κοινού για τη λήψη δεσμευτικών αποφάσεων που αφορούν την πολιτεία συλλογικά. Και τούτο συμβαίνει στην Εκκλησία του Δήμου, στο θέατρο, στην αγορά και την Ηλιαία για ζητήματα πολιτικής, αισθητικής και κοινωνικής ζωής. Τοιουτοτρόπως, οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος που είχαν ήδη δρομολογηθεί πριν από μερικές δεκαετίες προσελάμβαναν πλέον την οριστική και πληρέστερη μορφή τους στην περίφημη κλεισθένεια και περίκλεια, ιδίως, δημοκρατία του 5^ου αιώνος π.Χ.

Γιατί αυτό το ‘θαύμα’ της δημοκρατίας είναι τόσο σημαντικό ίσως αναρωτηθεί κανείς. Η απάντηση είναι απλή και ξεκάθαρη – κάτι τέτοιο δεν είχε ποτέ πριν, ίσως ούτε και έκτοτε, ξανασυμβεί στην ανθρώπινη ιστορία πάνω στον πλανήτη της γης. Οι άνθρωποι πριν από το ‘θαύμα’ της δημοκρατίας διοικούνταν από τους ταγούς και τους ποιμένες σαν να ήταν ένα κοπάδι από ζώα, που δεν είχαν παρά να ακολουθούν παθητικά τις εντολές εκείνων. Δεν θεωρούνταν ικανοί να διαλέγονται και να αποφασίζουν οι ίδιοι τελεσίδικα για τις συλλογικές υποθέσεις.

Αυτό το καθεστώς που κράτησε χιλιετίες σε όλους τους τόπους και τους λαούς τερματίστηκε, όμως, στην αρχαία Αθήνα την εποχή του Σόλωνος στις απαρχές του 6^ου αιώνα π.Χ.. Εκείνος ο μέγιστος των νομοθετών πέτυχε με την ‘Ευνομία’ του έναν ιστορικό συμβιβασμό, που οδήγησε σταδιακά στη θεμελίωση της δημοκρατίας στη γενέθλια πολιτεία. Το πολίτευμα που η αρχική του ονομασία ήταν ‘ισοκρατία’, εφόσον όλοι οι πολίτες διέθεταν έκτοτετο δικαίωμα συμμετοχής στη λήψη των συλλογικών αποφάσεων, διευρύνθηκε και στερεώθηκε τα χρόνια που ακολούθησαν για να προσλάβει την πληρέστερη και ανεπανάληπτη μορφή του στα μέσα περίπου του 5^ου αιώνα π.Χ. εδώ σε αυτή την πόλη που σήμερα αλλά και τότε αποκαλούμε ‘Αθήνα’.

Μάλιστα, οι πολίτες, ο ‘δήμος’, ήτοι το πλήθος, των Αθηνών προχώρησε σε έργα μοναδικής ποιότητας και αξίας στην ιστορία της ανθρωπότητας – Παρθενών, δράμα, θέατρο, μουσική, ποίηση, πολιτική, φιλοσοφία, ιστορία, θεωρία. Λίγες μόνο λέξεις και νοήματα ή μάλλον αξίες και δημιουργήματα με οικουμενική και όχι μόνο πανελλαδική ισχύ και ακτινοβολία. Πολλοί, σχεδόν όλοι οι Έλληνες παραδειγματίζονται έκτοτε και υιοθετούν λίγο πολύ το υπόδειγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, που είχε καταστεί το σχολείο όλης της Ελλάδος και του ελληνικού κόσμου γενικότερα – «πάσαν πόλιν της Ελλάδος παίδευσιν», αποκαλεί με υπερηφάνεια τη γενέθλιο πολιτεία ο Περικλής στον περίφημο Επιτάφιο λόγο του, που διέσωσε ο Θουκυδίδης (Β, 41).

Μα δεν είχε, θα διερωτηθεί κανείς, η αθηναϊκή δημοκρατία αδυναμίες και ελαττώματα; Φυσικά και είχε – τίποτε το ανθρώπινο δεν φέρει τη σφραγίδα του ακέραιου και εντελούς. Οι γυναίκες δεν συμμετείχαν, οι δούλοι αποκλείονταν εξ ορισμού, όπως και οι μέτοικοι, κατά εντελώς λανθασμένη πρακτική. Ούτε απέφυγε ο δήμος τη λήψη απάνθρωπων αποφάσεων, όπως η σφαγή των Μηλίων, ή καταφανώς άδικων, όπως η καταδίκη του Σωκράτη από λαϊκό δικαστήριο, η πλειοψηφία των μελών του οποίου έπεφτε θύμα δημαγωγικής χειραγώγησης, φαινόμενο που αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα της δημοκρατικής πολιτείας. Ούτε μπόρεσε, τέλος, η αθηναϊκή δημοκρατία να αποφύγει τον εκφυλισμό και την ιστορική παρακμή της με την ιμπεριαλιστική πολιτική και τους αδιάκοπους πολέμους στους οποίους ενεπλάκη με άλλες ελληνικές πολιτείες, οι οποίες ποτέ δεν κατάφεραν να συνενωθούν και να συνεννοηθούν έστω στοιχειωδώς μεταξύ τους.

Δεν θέλω να μακρηγορήσω για πράγματα γνωστά – ‘οικεία δεινά’. Θα ολοκληρώσω με δύο ακόμα επισημάνσεις. Αυτό που χαρακτήρισα ως ‘θαύμα’ της δημοκρατίας, ήγουν η ιδέα της αυτοκυβέρνησης των πολιτών (το ‘κρίσεως μετέχειν και αρχής’, όπως προσδιόρισε τη φύση αυτού του πολιτεύματος ο Αριστοτέλης) υπήρξε, εν τέλει δημιούργημα των ίδιων των πολιτών. Ας σκεφθούμε το νόημα της λέξης ‘δημιούργημα, δημιουργία’ – έργο του δήμου. Τουτέστιν, έργα που προέρχονται από τον δήμο, το σύνολο των πολιτών, και απευθύνονται σε αυτόν. Έκτοτε η σημασία τούτη δεν μπορεί να εγκαταλείψει το συλλογικό φαντασιακό στην τέχνη, την πολιτική και τη θεωρία, ούτε και πρέπει.

Δεύτερον, το ‘θαύμα’ της δημοκρατίας, παρά τις ατέλειες και τους περιορισμούς της, που πρώτος ανέδειξε και καυτηρίασε ο κορυφαίος Αθηναίος φιλόσοφος και μέγιστος όλων των εποχών, ο Πλάτων, υπήρξε μοναδικό και ανεπανάληπτο φαινόμενο αυτοκυβέρνησης πολιτών στην παγκόσμιο ιστορία. Ούτε οι Ρωμαίοι μπόρεσαν να το υιοθετήσουν, ούτε ακόμα οι λαοί στη σύγχρονη εποχή, καθώς εισέρχονταν στο στάδιο της νεωτερικότητας.

Ως γνωστόν, από τη Γαλλική και ιδίως την Αμερικανική επανάσταση και μετά επικράτησε το λεγόμενο ‘Ατλαντικό’ υπόδειγμα, ήγουν αυτό της έμμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας· όχι η άμεση, συμμετοχική και συλλογική δημοκρατία, όπως ήταν το αρχικό ‘Αθηναϊκό’ υπόδειγμα. Θεωρήθηκε, μάλιστα, ότι η ‘ατλαντική’ εκδοχή μπορεί να είναι πιο ρηχή και αβαθής, αλλά είναι πιο πλατιά και λιγότερο επισφαλής από την ‘αθηναϊκή’. Κάτι που δεν είναι άστοχο ούτε ανακριβές.

Πάντως, η ιδέα της δημοκρατίας, τούτο το απίστευτο δημιούργημα και ‘θαύμα’ της ελληνικής πολιτείας πριν από 2.500 χρόνια εξακολουθεί να μαγνητίζει urbi et orbi τους λαούς και τις ανθρώπινες κοινωνίες που αποζητούν ένα καλύτερο πολίτευμα για τη διακυβέρνησή τους και στρέφουν ενίοτε το βλέμμα προς τα εδώ, την αρχαία κοιτίδα της δημοκρατίας. Κάτι τέτοιο έκανε και ο 44^ος Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (Barrack Obama) που πριν από τη λήξη της δεύτερης προεδρικής θητείας του στο τελευταίο του ταξίδι στο εξωτερικό επισκέφθηκε συμβολικά τον τόπο αυτό τον Νοέμβριο 2016 και εκφώνησε βαρυσήμαντη ομιλία σε παρακείμενη αίθουσα. Θέλησε έτσι να εκφράσει εμπράκτως ο ηγέτης της υπερδύναμης «την ευγνωμοσύνη του για όλα όσα η Ελλάδα, αυτός ο τόπος ο μικρός, ο μέγας, προσέφερε στην ανθρωπότητα μέσα στους αιώνες». Έχουμε χρέος στην Ελλάδα, είπε, «γιατί μας χάρισε την αλήθεια, την πίστη ότι ως άτομα έχουμε την ελεύθερη βούληση, το δικαίωμα και την ικανότητα να κυβερνούμε τους εαυτούς μας, καθώς εδώ πριν από 25 αιώνες, στους βράχους αυτής της πόλης δημιουργήθηκε μια νέα ιδέα», η ιδέα της ‘δημοκρατίας’.

Το περίγραμμα αυτής της ιδέας προσπάθησα να σκιαγραφήσω εντελώς συνοπτικά, περιληπτικά. Αν κάποιοι δεν έχουν πειστεί εντελώς, δεν τους κακίζω. Απλώς παρακαλώ να αναλογιστούν ένα στίχο από το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ’ του Σεφέρη: «Όχι· δεν είμαστε ταγμένοι για να πούμε/ πού είναι το δίκιο. Το δικό μας χρέος/ είναι να βρούμε το μικρότερο κακό».

Έστω, ‘αισιοαπαισιοδοξώντας’, λοιπόν, ας ευχηθούμε στην ‘τρίτη νεοελληνική μας Δημοκρατία’, που σε λίγες ημέρες συμπληρώνει πεντηκονταετία, ευημερία και μακροημέρευση.

 

* Ομότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ και μέλος του Επιστημονικού
Συμβουλίου του Διοικητικού Επιμελητηρίου. Ομιλία στον κύκλο
εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Αθηνών ‘What we owe to democracy’
(Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, 06.07.2024)