Δισεκατομμυριούχοι στον Θρόνο, Προκλήσεις για τη Δημοκρατία

Γράφει ο Άκης Λιάντζουρας από το Think Tank της Capitol17 Athens Office

Το 2011, όταν βρέθηκα οικονομικός μετανάστης στον Παναμά, βρέθηκα μπροστά σε μια πραγματικότητα που με εξέπληξε: ο Πρόεδρος της χώρας του θρυλικού Όμαρ Τορίχος δεν ήταν κάποιος πολιτικός ή ηγέτης μαζικών κινημάτων, αλλά ο Ρικάρδο Μαρτινέλι, ο μεγαλύτερος ιδιοκτήτης αλυσίδας σούπερ μάρκετ της χώρας. Θα ήταν σαν να εκλέγαμε στην Ελλάδα τον Σκλαβενίτη ως πρωθυπουργό. Όσο παράξενο κι αν φαινόταν τότε, ο Μαρτινέλι διεύθυνε τη χώρα σαν να ήταν επιχείρηση. Αργότερα μετά και από την στενή συνεργασία μου με την κυβέρνησή του, παρατήρησα μια απλή, μεθοδική προσέγγιση, επικεντρωμένη στην οργάνωση και την ανάπτυξη και μια ιδιαίτερα φιλική αντιμετώπιση των ξένων με υψηλό μορφωτικό επίπεδο και χρήματα. Εξίσου ενδιαφέρον ήταν ότι αυτό το επιχειρηματικό μοντέλο, για τα δεδομένα του Παναμά, λειτουργούσε, με άμεσες επενδύσεις σε υποδομές και γρήγορες αποφάσεις και μάλιστα με εμφανείς καθημερινές θεαματικές αλλαγές.

Όταν ανέλαβε ο διάδοχός του, Χουάν Κάρλος Βαρέλα, επίσης πολυεκατομμυριούχος και επιχειρηματίας, ιδιοκτήτης της εταιρείας παραγωγής του εθνικού ποτού Abuelo – στην Ελλάδα θα τον αντιστοιχούσαμε ίσως με τον Γιάννη Μπουτάρη ή τον Κωνσταντίνο Τσιλιλή – άρχισα να εξετάζω αυτό το νέο φαινόμενο της πολιτικής ηγεσίας από δισεκατομμυριούχους επιχειρηματίες σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, το φαινόμενο των δισεκατομμυριούχων και μεγάλων επιχειρηματιών που αναλαμβάνουν υψηλά αξιώματα δεν είναι πλέον σπάνιο. Στη Λατινική Αμερική, την Ασία, τις ΗΠΑ, και την Ευρώπη, πολιτικοί με προφίλ ισχυρών επιχειρηματιών έχουν κερδίσει τη στήριξη των ψηφοφόρων, φέρνοντας μαζί τους μια επιχειρηματική προσέγγιση στη διακυβέρνηση. Πρόκειται για ένα παγκόσμιο trend που φέρνει αλλαγές όχι μόνο στον τρόπο διακυβέρνησης αλλά και στις προτεραιότητες των κυβερνήσεων, ενώ θέτει νέα ερωτήματα για την ίδια τη δημοκρατική δομή και το μέλλον της πολιτικής.
Αναρωτιέται κανείς: γιατί οι πολίτες επιλέγουν επιχειρηματίες ως ηγέτες τους, και μάλιστα συνήθως με δεξιό προσανατολισμό; Εδώ έρχεται στο προσκήνιο το πολιτικό μάρκετινγκ, το οποίο αποδεικνύεται ισχυρό εργαλείο διαμόρφωσης των κοινωνικών τάσεων και προτύπων ηγεσίας. Με την επιρροή του πολιτικού μάρκετινγκ, οι επιχειρηματίες καταφέρνουν να πείσουν τους ψηφοφόρους ότι η δική τους εμπειρία και επιτυχία στην ιδιωτική οικονομία μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερη οικονομική ανάπτυξη και αποτελεσματικότητα σε εθνικό επίπεδο.

Το πολιτικό μάρκετινγκ πίσω από την εικόνα των επιχειρηματιών ηγετών

Το πολιτικό μάρκετινγκ παίζει καθοριστικό ρόλο στην προβολή αυτών των υποψηφίων ως ηγετών που θα «διορθώσουν» το σύστημα και θα φέρουν «νέα πνοή» στην πολιτική σκηνή. Παρουσιάζονται ως πρόσωπα εκτός κατεστημένου, άτομα που απέκτησαν τον πλούτο και την επιρροή τους ανεξάρτητα από την πολιτική και άρα, θεωρούνται πιο ειλικρινείς ή αυθεντικοί από τους «παραδοσιακούς» πολιτικούς. Αυτό το αφήγημα λειτουργεί ιδιαίτερα καλά σε κοινωνίες όπου οι πολίτες έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς και αναζητούν ηγέτες που ενσαρκώνουν τις αξίες της αυτοδημιούργητης επιτυχίας και της ανεξαρτησίας.
Περισσότεροι από αυτούς τους επιχειρηματίες ηγέτες έχουν δεξιό προσανατολισμό, που συνάδει με την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς, της επιχειρηματικότητας και της λιγότερης κρατικής παρέμβασης. Για παράδειγμα, ο Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ χρησιμοποίησε το πολιτικό μάρκετινγκ για να αναδείξει το αφήγημα ότι είναι ένας outsider που μπορεί να «αποστραγγίσει τον βάλτο» του πολιτικού κατεστημένου, βασισμένος στην πείρα του στον ιδιωτικό τομέα. Ένα ανάλογο παράδειγμα είναι ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι στην Ιταλία, ο οποίος μέσω των μέσων ενημέρωσης και του επιχειρηματικού του προφίλ προβλήθηκε ως ένας ηγέτης που κατανοεί τις ανάγκες των πολιτών λόγω της επιχειρηματικής του καριέρας.

Η επιρροή των δεξιών αξιών και της οικονομικής επιτυχίας

Στην κοινωνία του σήμερα, όπου οι οικονομικές ανησυχίες είναι έντονες, οι ψηφοφόροι θεωρούν ότι ένας επιχειρηματίας ηγέτης μπορεί να φέρει οικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη. Αυτή η προσδοκία βασίζεται στην ιδέα ότι η οικονομική επιτυχία είναι απόδειξη της ικανότητας ενός ατόμου να διαχειριστεί τα χρήματα και τους πόρους αποτελεσματικά. Οι δεξιές πολιτικές που υποστηρίζουν την ελεύθερη αγορά, τις ιδιωτικοποιήσεις και τη μείωση των φόρων εμφανίζονται ως λύσεις για την οικονομική ευημερία. Έτσι, ένας δισεκατομμυριούχος ή επιτυχημένος επιχειρηματίας θεωρείται από τους ψηφοφόρους ως κατάλληλος για να εφαρμόσει αυτές τις πολιτικές, ανεξάρτητα από την έλλειψη πολιτικής πείρας.

Επιπλέον, η δεξιά πολιτική, ιδίως στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, συνδέεται με τον εθνικισμό και την προστασία της εγχώριας οικονομίας από τον διεθνή ανταγωνισμό. Ο Ντόναλντ Τραμπ εκμεταλλεύτηκε ακριβώς αυτή την επιθυμία για προστασία των εθνικών συμφερόντων, ενισχύοντας την ιδέα του «America First» και της επιστροφής των βιομηχανιών στις ΗΠΑ. Αυτό το αφήγημα βρήκε μεγάλη ανταπόκριση, ιδίως στους εργαζόμενους της μεσαίας τάξης, που αναζητούσαν σταθερότητα και καλύτερες συνθήκες εργασίας.

Η διάκριση των «αυθεντικών» ηγετών

Το πολιτικό μάρκετινγκ αξιοποιεί τον αντι-κατεστημένο χαρακτήρα αυτών των ηγετών. Οι επιχειρηματίες-πολιτικοί παρουσιάζονται ως αυθεντικοί, υποστηρίζοντας ότι γνωρίζουν την πραγματική οικονομία και μπορούν να αντισταθούν στην «πολιτική μηχανή» των γραφειοκρατών. Αυτή η εικόνα του «αυθεντικού» ηγέτη που δεν διστάζει να έρθει σε σύγκρουση με τα παλαιά πολιτικά συστήματα είναι ελκυστική σε έναν κόσμο όπου η δυσπιστία προς τους πολιτικούς είναι διάχυτη.
Οι ψηφοφόροι θέλουν ηγέτες που να φαίνονται ικανοί να κάνουν γρήγορες, ανεξάρτητες κινήσεις και να εφαρμόζουν σκληρές αποφάσεις χωρίς συμβιβασμούς. Αυτή η ανάγκη για αυθεντικότητα εξηγεί την επιτυχία ατόμων όπως ο Ρικάρδο Μαρτινέλι στον Παναμά, ο οποίος διοικούσε τη χώρα με βάση την εμπειρία του από τον επιχειρηματικό τομέα και είχε το θάρρος να προωθήσει τα έργα υποδομής που θεωρούσε απαραίτητα, χωρίς να υπολογίζει πολιτικό κόστος.

Τα υπέρ και τα κατά μιας επιχειρηματικής διακυβέρνησης

Από τη μία πλευρά, οι επιχειρηματίες-πολιτικοί έχουν φέρει μια νέα προσέγγιση στη διακυβέρνηση, εφαρμόζοντας μοντέλα που εστιάζουν στην αποτελεσματικότητα, την άμεση λογοδοσία και την επίτευξη συγκεκριμένων αποτελεσμάτων. Σε χώρες με χαμηλή γραφειοκρατική αποτελεσματικότητα, αυτή η προσέγγιση δείχνει πράγματι βελτίωση των κρατικών δομών και αύξηση της παραγωγικότητας. Ορισμένοι, όπως ο Πέτρο Ποροσένκο στην Ουκρανία, κατάφεραν να κινητοποιήσουν πόρους για να ενισχύσουν τις θέσεις της χώρας τους διεθνώς, ενώ ο Μαουρίσιο Μάκρι στην Αργεντινή προσπάθησε να προσελκύσει ξένες επενδύσεις ανοίγοντας την οικονομία.

Ωστόσο, υπάρχει και μια σκοτεινή πλευρά. Η διακυβέρνηση με βάση το επιχειρηματικό μοντέλο τείνει να παραμερίζει τις δημοκρατικές διαδικασίες, ενισχύοντας τον συγκεντρωτισμό της εξουσίας και συχνά αγνοώντας την κοινωνική ισότητα. Οι Μαρτινέλι και Μπερλουσκόνι, για παράδειγμα, κατηγορήθηκαν για διαφθορά και κατάχρηση εξουσίας, καθώς εφάρμοσαν μοντέλα διακυβέρνησης που ωφέλησαν τον στενό τους κύκλο και απέκλεισαν πολλούς από τα οφέλη των κυβερνητικών πρωτοβουλιών. Αυτή η προσέγγιση μπορεί να οδηγήσει σε μια «εταιρική δημοκρατία», όπου οι ανάγκες των πολιτών αντιμετωπίζονται με ψυχρή επιχειρηματική λογική, χωρίς τον κοινωνικό προσανατολισμό που απαιτεί η πολιτική.

Ένας νέος πολιτικός ρεαλισμός;

Αυτό το νέο είδος ηγεσίας φαίνεται να αντικατοπτρίζει μια μορφή ρεαλισμού που συνδυάζει την επιτυχία του ιδιωτικού τομέα με τις ανάγκες του δημόσιου. Ο «πολιτικός ρεαλισμός» του Μακιαβέλι μπορεί να βρει αναλογίες εδώ, καθώς οι επιχειρηματίες ηγέτες εστιάζουν στο αποτέλεσμα και την κερδοφορία, προσδοκώντας να ισχυροποιήσουν την εξουσία τους μέσα από το έργο τους. Ωστόσο, ενώ αυτό το μοντέλο μπορεί να φέρνει οικονομική αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα, ενέχει τον κίνδυνο να υπονομεύσει τις δημοκρατικές αρχές και την ισότητα.

Η επιτυχία ή η αποτυχία αυτών των επιχειρηματιών-πολιτικών θα εξαρτηθεί από το αν μπορούν να ισορροπήσουν τις επιταγές της επιχειρηματικής λογικής με τις απαιτήσεις της πολιτικής νομιμοποίησης και κοινωνικής ευθύνης. Ο πολιτικός ρεαλισμός μπορεί να ωφελήσει την πολιτική σκηνή, αρκεί να μην καταλήξει σε υπερβολική συγκέντρωση της εξουσίας και αποκλεισμό της λαϊκής βούλησης. Το ερώτημα που μένει ανοιχτό είναι αν αυτοί οι ηγέτες μπορούν πράγματι να γεφυρώσουν τον κόσμο των επιχειρήσεων με εκείνον της πολιτικής ή αν θα καταλήξουν να υπηρετούν αποκλειστικά τα συμφέροντα του πρώτου.

Ακολουθεί η λίστα των δισεκατομμυριούχων και επιχειρηματιών που κατέλαβαν υψηλά πολιτικά αξιώματα τα τελευταία 20 χρόνια, μαζί με μια σύντομη περιγραφή για το επιχειρηματικό τους βιογραφικό και την απόδοσή τους σε θέματα δημοκρατίας, οικονομίας, πολιτισμού και εξωτερικής πολιτικής:

Ντόναλντ Τραμπ (ΗΠΑ)
Πολιτικές απόψεις: Δεξιός, λαϊκιστής, εθνικιστής.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ιδιοκτήτης της The Trump Organization, με δραστηριότητες στον τομέα των ακινήτων και της ψυχαγωγίας. Έγινε ευρέως γνωστός μέσω του τηλεοπτικού προγράμματος “The Apprentice”.
Απόδοση ως Πρόεδρος: Επιδίωξε φορολογικές ελαφρύνσεις, ενίσχυση της εγχώριας οικονομίας, και αυστηρές πολιτικές κατά της μετανάστευσης. Ωστόσο, δέχθηκε κριτική για υπονόμευση δημοκρατικών θεσμών, ιδίως με αφορμή την επίθεση στο Καπιτώλιο, ενώ στην εξωτερική πολιτική ακολούθησε πολιτική απομόνωσης, αποσυρόμενος από διεθνείς συμφωνίες.

Σίλβιο Μπερλουσκόνι (Ιταλία)
Πολιτικές απόψεις: Κεντροδεξιός, φιλελεύθερος, λαϊκιστής.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ιδρυτής της Mediaset και ιδιοκτήτης της ποδοσφαιρικής ομάδας AC Milan, κυριαρχώντας στα ιταλικά μέσα ενημέρωσης.
Απόδοση ως Πρωθυπουργός: Αν και ανέλαβε φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές, η θητεία του σημαδεύτηκε από σκάνδαλα και έλλειψη προόδου στις μεταρρυθμίσεις. Στην εξωτερική πολιτική, ανέπτυξε ισχυρούς δεσμούς με τη Ρωσία, ενώ εσωτερικά προώθησε έναν συγκεντρωτικό τρόπο διακυβέρνησης.

Αντρέι Μπάμπις (Τσεχία)
Πολιτικές απόψεις: Κεντροδεξιός, λαϊκιστής, κριτικός της Ε.Ε.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ιδρυτής του ομίλου Agrofert, με δραστηριότητες στη γεωργία και χημικά.
Απόδοση ως Πρωθυπουργός: Επέλεξε εθνικιστική οικονομική πολιτική με στόχο τη μείωση της εξάρτησης από την Ε.Ε., διατηρώντας ωστόσο στενές εμπορικές σχέσεις με την Ε.Ε. Δέχθηκε κριτική για συγκρούσεις συμφερόντων και έλλειψη διαφάνειας.

Σεμπαστιάν Πινιέρα (Χιλή)
Πολιτικές απόψεις: Κεντροδεξιός, φιλελεύθερος.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Επενδυτής με δραστηριότητες σε τομείς όπως οι αερομεταφορές, συνιδρυτής της LAN Airlines.
Απόδοση ως Πρόεδρος: Επέφερε οικονομική ανάπτυξη, αλλά αντιμετώπισε μεγάλες διαδηλώσεις κατά των ανισοτήτων. Στην εξωτερική πολιτική, διατήρησε στενούς δεσμούς με τις ΗΠΑ και υιοθέτησε συντηρητικές πολιτιστικές πολιτικές.

Μαουρίσιο Μάκρι (Αργεντινή)
Πολιτικές απόψεις: Κεντροδεξιός, φιλελεύθερος.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Πρόεδρος του ομίλου Socma και πρώην πρόεδρος της Boca Juniors.
Απόδοση ως Πρόεδρος: Ακολούθησε πολιτική ανοίγματος στις αγορές και προσέλκυσης επενδύσεων, ωστόσο η οικονομία παρέμεινε ασταθής. Στην εξωτερική πολιτική, προώθησε στενότερες σχέσεις με τις ΗΠΑ και υποστήριξε την ένταξη της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς.

Πέτρο Ποροσένκο (Ουκρανία)
Πολιτικές απόψεις: Δεξιός, φιλοευρωπαϊστής.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ιδιοκτήτης της Roshen, μίας από τις μεγαλύτερες εταιρείες ζαχαρωδών στην Ουκρανία.
Απόδοση ως Πρόεδρος: Υπερασπίστηκε τη δημοκρατία και ενίσχυσε την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας. Η θητεία του σημαδεύτηκε από την κρίση με τη Ρωσία, ενώ προώθησε την πολιτιστική ανεξαρτησία της χώρας από τη ρωσική επιρροή.

Θάκσιν Σιναουάτρα (Ταϊλάνδη)
Πολιτικές απόψεις: Λαϊκιστής, με κοινωνική ευαισθησία.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ιδρυτής της Shin Corporation, την οποία ανέπτυξε σε κολοσσό των τηλεπικοινωνιών.
Απόδοση ως Πρωθυπουργός: Εφάρμοσε πολιτικές κοινωνικής πρόνοιας, αν και κατηγορήθηκε για αυταρχισμό. Η εξωτερική του πολιτική επικεντρώθηκε στη βελτίωση σχέσεων με την Κίνα και τις γειτονικές χώρες.

Μαχάτιρ Μοχάμαντ (Μαλαισία)
Πολιτικές απόψεις: Συντηρητικός, εθνικιστής.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ανέπτυξε τη Μαλαισία ως οικονομικό κέντρο της νοτιοανατολικής Ασίας.
Απόδοση ως Πρωθυπουργός: Προώθησε την οικονομική ανάπτυξη, ωστόσο ο αυταρχικός τρόπος διακυβέρνησής του προκάλεσε επικρίσεις. Η εξωτερική πολιτική του ήταν ανεξάρτητη και στόχευε στην αυτονομία της Μαλαισίας από δυτικές επιρροές.

Ρικάρδο Μαρτινέλι (Παναμάς)
Πολιτικές απόψεις: Κεντροδεξιός, φιλελεύθερος.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Ιδιοκτήτης της αλυσίδας Super 99.
Απόδοση ως Πρόεδρος: Επικεντρώθηκε σε υποδομές και οικονομική ανάπτυξη, αλλά δέχθηκε κατηγορίες για διαφθορά. Στην εξωτερική πολιτική, ακολούθησε φιλοαμερικανική στάση, εστιάζοντας στη σταθερότητα της Κεντρικής Αμερικής.

Χουάν Κάρλος Βαρέλα (Παναμάς)
Πολιτικές απόψεις: Κεντροδεξιός, προοδευτικός σε κοινωνικά θέματα.
Επιχειρηματικό βιογραφικό: Συνιδιοκτήτης της Varela Hermanos, γνωστής για το ρούμι Abuelo.
Απόδοση ως Πρόεδρος: Προώθησε την κοινωνική πρόνοια και τη διαφάνεια στη διακυβέρνηση. Στην εξωτερική πολιτική, επικεντρώθηκε στην ενίσχυση των σχέσεων με τις ΗΠΑ και στη διπλωματική σταθερότητα της περιοχής.
Οι περισσότεροι από αυτούς προώθησαν φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές, αλλά οι πρακτικές τους όσον αφορά τη δημοκρατία και τη διαφάνεια ήταν συχνά αμφιλεγόμενες, με μερικούς να επικρίνονται για αυταρχισμό και έλλειψη διαφάνειας.