Πολιτική ευθύνη Μητσοτάκη ο «πληθωρισμός της απληστίας»

Του Μιχάλη Καρχιμάκη*
Η τελευταία διετία ήταν μια διετία ξέφρενης αύξησης του πληθωρισμού και πρωτίστως στα είδη διατροφής, ενώ το βαρύτατο τίμημα πλήρωσαν οι οικονομικά ασθενέστεροι Έλληνες: Από τον Σεπτέμβριο του 2021 ως τον Σεπτέμβριο του 2023, ο πληθωρισμός στα τρόφιμα (Δείκτης Διατροφής και Μη Αλκοολούχων Ποτών της ΕΛ.ΣΤΑΤ.) εκτινάχθηκε 16,4% υψηλότερα, χωρίς να συμπεριλαμβάνεται το κόστος στέγης και  το ενεργειακό κόστος.

Το ερώτημα είναι αν πρόκειται για ένα αναπόφευκτο οικονομικό φαινόμενο ή αν πίσω από αυτή την «έκρηξη» των τιμών στα πιο βασικά είδη για τα νοικοκυριά κρύβονται βαριές πολιτικές ευθύνες και αστοχίες της κυβέρνησης Μητσοτάκη.

Σίγουρα υπήρξαν εξωτερικοί παράγοντες, μη ελεγχόμενοι από μια εθνική κυβέρνηση, που προκάλεσαν την έξαρση των πληθωριστικών πιέσεων και είναι γνωστοί: Η ενεργειακή κρίση που ήταν παρενέργεια της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, οι αυξήσεις διεθνών τιμών βασικών κατηγοριών τροφίμων, οι σοβαρές διαταραχές στις διεθνείς εφοδιαστικές αλυσίδες, τα τεράστια πακέτα οικονομικής στήριξης από τις κυβερνήσεις για να ξεπεραστούν οι συνέπειες της πανδημίας ήταν οι κυριότεροι παράγοντες που «ξύπνησαν» τον πληθωρισμό διεθνώς, ύστερα από πολλά χρόνια διατήρησής του σε χαμηλά επίπεδα.

Ωστόσο, η πολιτική που άσκησε κάθε εθνική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει αυτή την παγκόσμια κρίση και να μετριάσει τις συνέπειες για τους πολίτες δεν παύει να έχει κρίσιμη σημασία. Όπως έχει σημασία και ο τρόπος, που λειτουργούν οι αγορές σε μια χώρα. Αλλιώς περνούν σε μια οικονομία με υγιή λειτουργία του ανταγωνισμού οι διεθνείς ανατιμητικές πιέσεις, εντελώς διαφορετικά σε μια χώρα με στρεβλή λειτουργία του ανταγωνισμού, με καρτέλ και ισχυρές επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται, συχνά καταχρηστικά, τη δεσπόζουσα θέση τους στην αγορά.

Δυστυχώς, η Ελλάδα βρέθηκε, λόγω των επιλογών πολιτικής που έκανε η κυβέρνηση και των ιδιαιτεροτήτων στη λειτουργία των αγορών της, στην κορυφή της Ευρώπης, αμέσως μετά την Ιρλανδία, στον λεγόμενο «πληθωρισμό απληστίας». Μέσα στη γενικευμένη αστάθεια που δημιουργήθηκε από διεθνείς παράγοντες, οι επιχειρήσεις άδραξαν την ευκαιρία για να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, με τους κυβερνητικούς μηχανισμούς σε ρόλο παρατηρητή.

Τα στοιχεία της Eurostat, που δεν επιδέχονται αμφισβήτησης, δείχνουν ποιος βασικός παράγοντας επηρέασε τον πληθωρισμό το 2022 και σε ποιο βαθμό: τα επιχειρηματικά κέρδη.Τα υπερκέρδη λοιπόν ήταν ο κύριος παράγοντας αύξησης του πληθωρισμού. Αυτά τα στατιστικά στοιχεία αποκαλύπτουν την πολιτική επιλογή που έγινε στην Ελλάδα από την κυβέρνηση Μητσοτάκη κατά την περίοδο της μεγάλης έξαρσης του πληθωρισμού. Οι αμοιβές της εργασίας έμειναν καθηλωμένες, το κράτος με κάποιες επιλογές του στην οικονομική πολιτική συνέβαλε στη συγκράτηση του πληθωρισμού, ο οποίος όμως εκτινάχθηκε στα ύψη εξαιτίας του «πάρτι» κερδών που έστησαν ανενοχλητες οι επιχειρήσεις.

Ακόμη και ο Κυριάκος Μητσοτάκης, με απελπιστική καθυστέρηση, έφτασε -μετά την επανεκλογή του, το καλοκαίρι- να αναγνωρίσει (συνέντευξη στον ΣΚΑΪ, τον Ιούλιο 2023) πως «υπάρχει πράγματι μία λογική υποψία ότι, πια δεν είναι η ακρίβεια αποτέλεσμα αυξήσεων στους συντελεστές παραγωγής, οι οποίοι μειώνονται, αλλά αποκτά χαρακτηριστικά, τα οποία τελικά έχουν να κάνουν με την ενίσχυση του περιθωρίου κέρδους των επιχειρήσεων. Αυτό, το οποίο κάποιοι αποκάλεσαν “πληθωρισμό απληστίας”».

Δυστυχώς για τον ίδιο και την κυβέρνησή του -και, ακόμη χειρότερα, για τους Έλληνες πολίτες- η διαπίστωση του προβλήματος έγινε πολύ αργά, ύστερα από αλλεπάλληλα κύματα ανατιμήσεων, που η κυβέρνηση Μητσοτάκη αντιλαμβάνεται πλέον ότι είναι πολύ δύσκολο να αντιστραφούν. Το σχέδιο Σκρέκα για μειώσεις 5% για έξι μήνες, στις τιμές βασικών ειδών στα ράφια των σούπερ μάρκετ, προσκρούει σε πολύ ισχυρές αντιστάσεις των επιχειρήσεων. Ταυτόχρονα αποτελεί κοροϊδία να προσπαθείς να εξαπατήσεις επικοινωνιακά τους καταναλωτές ότι, επιχειρείς να επιβάλεις μείωση 5% σε ένα προϊόν, όταν η τιμή του έχει αυξηθεί κατά 40% τα τελευταία δύο χρόνια.

Η αλήθεια είναι ότι, η κυβέρνηση επέτρεψε να στηθεί αυτό το «πάρτι» επιχειρηματικών κερδών, είτε επειδή δεν μπορούσε να αντιληφθεί τι συνέβαινε και το κατάλαβε με καθυστέρηση, είτε επειδή έκανε «τα στραβά μάτια», υπηρετώντας τους κόρακες φίλους της. Ήταν, δηλαδή, μια πολιτική επιλογή της. Μια επιλογή, που συνδέεται με τις ιδεολογικές της δοξασίες για την αποτελεσματικότητα της ελεύθερης αγοράς, αλλά και με την πρόθεση να διατηρήσει την καλή σχέση με τα ισχυρά επιχειρηματικά συμφέροντα που κατά παράδοση στηρίζουν το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας.

Αυτό αποδεικνύεται με τον πλέον σαφή τρόπο με ένα απλό παράδειγμα: Η κυβέρνηση δημιούργησε ένα εργαλείο ελέγχου της αγοράς, που θα μπορούσε κανείς να πει πως ξεφεύγει από τις ιδεολογικές της αναφορές και παραπέμπει σε άλλες εποχές αγορανομικού ελέγχου της αγοράς. Όμως, παρότι δημιούργησε αυτό το εργαλείο από το φθινόπωρο του 2021, μόλις τώρα, δύο χρόνια αργότερα, άρχισε να το χρησιμοποιεί για να ασκήσει πίεση σε μεγάλες εταιρείες με ισχυρή θέση στα τρόφιμα και τα βασικά καταναλωτικά προϊόντα.

Πρόκειται, βεβαίως, για τη διάταξη με την οποία απαγορεύθηκε το περιθώριο κέρδους των επιχειρήσεων να υπερβαίνει το ποσοστό που υπήρχε τον Σεπτέμβριο του 2021. Έκτοτε, η ισχύς της διάταξης πήρε παρατάσεις και το όριο αναφοράς για το περιθώριο κέρδους μετακινήθηκε στον Δεκέμβριο του 2021. Θα περίμενε κανείς ότι, με αυτή τη διάταξη ως βασικό ελεγκτικό «όπλο», η κυβέρνηση θα έδινε τις εντολές στις αρμόδιες ελεγκτικές αρχές (εν προκειμένω στη ΔΙΜΕΑ του υπουργείου Ανάπτυξης) για να αρχίσουν εκτεταμένους ελέγχους, αρχίζοντας από τις επιχειρήσεις που έχουν τη μεγαλύτερη βαρύτητα στη διαμόρφωση του πληθωρισμού των τροφίμων, ώστε να δοθεί ένα σαφές μήνυμα στους ομίλους που διαμορφώνουν το κόστος των πιο βασικών καταναλωτικών αγαθών ότι, δεν θα γίνουν ανεκτές αυξήσεις τιμών πέρα από αυτές που δικαιολογεί η άνοδος του κόστους. Με άλλα λόγια ότι, δεν θα γίνει αυτή η παγκόσμια κρίση έξαρσης του πληθωρισμού η αφορμή για να αυξηθούν ανεξέλεγκτα τα επιχειρηματικά κέρδη.

Στην πραγματικότητα, τέτοιοι έλεγχοι έγιναν ελάχιστοι και λίγα ήταν τα πρόστιμα τα οποία επιβλήθηκαν, που τελικά και δεν εισπράττονται. Φθάσαμε στον Νοέμβριο του 2023 για να επιβάλει πανικόβλητη η κυβέρνηση τα δήθεν βαριά προβλεπόμενα πρόστιμα -πρόστιμα της πλάκας σε σχέση με το πόσο αισχροκέρδισαν τα τελευταία δύο χρόνια- σε δύο θυγατρικές πολυεθνικών ομίλων (Procter & Gamble, Unilever) σε μια απέλπιδα προσπάθεια να ασκήσει δήθεν πίεση στην αγορά, ώστε να μην καταλήξει σε πλήρες αδιέξοδο η πρωτοβουλία του υπουργείου Ανάπτυξης για μειώσεις τιμών κατά 5% για έξι μήνε, κοροιδεύοντας τους καταναλωτές.

Ακόμη και αν, μέσα από αυτές τις σπασμωδικές κινήσεις, η κυβέρνηση καταφέρει να πετύχει τον στόχο Σκρέκα για τουλάχιστον 500 προϊόντα με μείωση 5% στα ράφια των σούπερ μάρκετ, θα έχει καταφέρει πολύ λίγα, πολύ αργά. Όπως προαναφέρθηκε, έχουν ήδη «χτισθεί» την τελευταία διετία αυξήσεις στο επίπεδο τιμών των ειδών διατροφής που ξεπερνούν το 20% και έχουν προκαλέσει τεράστια επιβάρυνση στα εισοδήματα των καταναλωτών, κυρίως των ασθενέστερων.

Η αγορά μπορεί να κάνει πίσω για μερικούς μήνες, για να αποφύγει μια σύγκρουση με την κυβέρνηση, αλλά ουσιαστική μείωση στο κόστος των ειδών διατροφής δεν θα υπάρξει, ενώ σε αμέσως επόμενο στάδιο, όταν η προσοχή στο θέμα της ακρίβειας θα έχει ατονήσει, θα δούμε και πάλι τις τιμές να παίρνουν την ανηφόρα, αφού τα δομικά χαρακτηριστικά και οι στρεβλώσεις της αγοράς δεν θα έχουν αλλάξει.

Για να αντιμετωπιστεί σοβαρά ο «πληθωρισμός απληστίας» -και ειδικά στα είδη διατροφής- χρειάζονται σοβαρές πολιτικές αποφάσεις, οι οποίες θα ξεφεύγουν από την πάγια στάση ανοχής που δείχνει η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας στην επιχειρηματική απληστία. Χρειάζεται, με τη συνδρομή και της Επιτροπής Ανταγωνισμού, να ληφθούν μέτρα που θα αλλάξουν τη δομή της αγοράς. Μιας αγοράς, όπου σε κάθε βασικό προϊόν βλέπουμε να κυριαρχούν απόλυτα στα ράφια λίγοι

μεγάλοι όμιλοι χωρίς διάθεση ανταγωνισμού μεταξύ τους, οι οποίοι δίνουν άφθονες παροχές για να κυριαρχούν στα ράφια και να αποκλείουν ανταγωνιστική πίεση από μικρότερους παίκτες.

Αρκετές φορές στο παρελθόν έχει διαπιστωθεί ότι, μέσα σε αυτή τη διάρθρωση της αγοράς, δίνονται δυνατότητες να ακολουθούν παράνομες πρακτικές οριζόντιας εναρμόνισης (καρτέλ) ή κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης. Κατά καιρούς έχουν επιβληθεί, ως «στάχτη στα μάτια» των πολιτών, επικοινωνιακά αλλά τελικά ανείσπρακτα πρόστιμα σε μεγάλες επιχειρήσεις για τέτοιες πρακτικές. Όμως, είναι πλέον απόλυτη ανάγκη να γίνει αισθητή σε συνεχή βάση η παρουσία των ελεγκτικών αρχών στην αγορά, ώστε να αρχίσει να εμπεδώνεται η υγιής λειτουργία του ανταγωνισμού, που είναι και ο μόνος τρόπος για να περιοριστεί σε βάθος χρόνου η επιχειρηματική απληστία.

Όλα αυτά, ωστόσο, προϋποθέτουν σύγκρουση με πολύ ισχυρά συμφέροντα. Και δεν πρέπει να έχουμε την ψευδαίσθηση ότι, τέτοια σύγκρουση μπορεί να γίνει από μια κυβέρνηση της δεξιάς, που υποθάλπει πάντα αυτά τα συμφέροντα και ωφελείται πολλαπλώς. Ίσως, ο πανικός μπροστά στη λαϊκή κατακραυγή για την ακρίβεια να φέρει μερικά ταμπελάκια στα σούπερ μάρκετ με αναγγελίες μείωσης τιμής κατά 5%. Όμως, η θεμελιώδης πολιτική επιλογή για την εύνοια στην κερδοφορία των λίγων, αντί για την προστασία του κοινωνικού συνόλου, δεν πρόκειται να αλλάξει.

* Μέλος της ΚΠΕ του ΠΑΣΟΚ, πρώην υπουργός,
πρώην γραμματέας του ΠΑΣΟΚ