Πυρ, γυνή και… Μένανδρος

Διατί να το κρύψωμεν άλλωστε (που θα λεγε και ο μπαμπάς), βρισκόμαστε σε μια πολύ επικίνδυνη φάση, του στυλ: «Πυρ, γυνή και θάλασσα». Ό,τι ωραιότερο και πολυτιμότερο έχουμε δηλαδή, είναι, ή -τέλος πάντων- καταλήγει να γίνει, το χειρότερο.

Η επίμαχος ρήση αποδίδεται στον κορυφαίο Αθηναίο κωμικό ποιητή Μένανδρο, ο οποίος φέρεται να εξέφρασε την άποψη πως η φωτιά, η γυναίκα και η θάλασσα είναι τα φοβερότερα κακά του κόσμου. Ως εκ τούτου, ο Μένανδρος δικαίως κατηγορείται απ τις σκληρές φεμινίστριες όλων των εποχών ως ο πατριός της φαλλοκρατίας. Το σίγουρο ήτο ότι, ο μεγαλύτερος ποιητής της νεωτέρας Αττικής κωμωδίας -από την εξέλιξη της οποίας προέκυψε και ο Αριστοφάνης- υπήρξε εκ πεποιθήσεως και κατ’ επιλογήν κερατάς, διότι ηρνήθη να γενεί τσάτσος (ή τσατσά). Είναι επιβεβαιωμένο (καρατσεκαρισμένο θα ‘λεγα) πως ο αρχαίος μας ποιητής γίνηκε μισογύνης διότι ο ίδιος ήτο παθών. Εκάη από τον (αγοραίο) έρωτα. Απο το τρίτο το κακό απόθανε. Πνίγηκε στον όρμο της Φρεαττύδας…

Ο Μένανδρος συζούσε με τη γνωστή εταίρα της αρχαιότητας, τη Γλυκέρα, κόρη της Θαλασσίδος. Χρησιμοποίησε μάλιστα το όνομά της για τίτλο κωμωδίας και για ηρωίδα στην «Περικειρομένη». Κορυφαίος! Ανεπανάληπτος και αξεπέραστος. Από την αρχαία κωμωδία διαθέτουμε πλήρη έργα μόνο του Αριστοφάνη και του Μενάνδρου. Ο εκ πεποιθήσεως κερατάς αναδείχθηκε οκτώ φορές νικητής στους δραματικούς (θεατρικούς) αγώνες των Ληναίων. Η κωμωδία του «Ο Δύσκολος», γνωστή και ως «Μισάνθρωπος» -εξ ου και το μισογύνης- ανακαλύφθηκε τον περασμένο αιώνα σε μια σειρά από παπυρικά ευρήματα και επέδρασε, μέσω της λατινικής κωμωδίας (οι λατίνοι ποιητές Τερέντιος και Πλαύτος διασκεύασαν πολλά έργα του) στον Σαίξπηρ, τον Μολιέρο και τον Χόφμανσταλ. Η θεατρική του φόρμα δεν αποτέλεσε πρότυπο μόνο για τη λατινική (ρωμαϊκή) κωμωδία, αλλά και πρόδρομο του νεώτερου ευρωπαϊκού θεάτρου.

Στις κωμωδίες του κυριαρχούν οι σπαρταριστικές παρεξηγήσεις και ο καθοριστικός ρόλος της τύχης σε όλα. Ωστόσο, οι ρήσεις του για το δεύτερο κακό μετά την πυρκαγιά είναι τόσο ομπνόξους που πέραν τούτου του, εν πολλοίς, χιουμορίζοντος οπισθοφύλλου, ουδέποτε τον επικαλούνται. Ούτε καν για να τον ελεηνολογήσουν. Πάρε μια σκληρή γεύση:

• «Βίον καλόν ζῆς, ἂν γυναῖκα μή ἒχης» (Καλή ζωή περνάς, αν μείνης ανύπανδρος).
• «Γαμεῖν ὁ μέλλων εἰς μετάνοιαν ἒρχεται» (Ο σκεπτόμενος να νυμφευθεί έχει κι όλας πάρει τον δρόμο της μετανοίας).
• «Ἒστι δέ μήτηρ φιλότεκνος μᾶλλον πατρός. Ἡ μέν γάρ ἑαυτῆς οἶδεν υἱόν, ὁ δ’ οἲεται» (Η μητέρα αγαπά τό παιδί της περισσότερο από τον πατέρα. Γιατί αυτή μεν γνωρίζει ότι είναι δικό της, ενώ εκείνος απλώς το νομίζει).
• «Ἲσον ἐστίν ὀργή καί θάλλασα» (Θάλασσα και γυναίκα μοιάζουν στον θυμό).
• «Ὃπου γυναῖκες εἰσί, παντ’ ἐκεῖ κακά» (Οπου υπάρχουν γυναίκες, εκεί είναι όλα τα κακά).
• «Πολλῶν κατά γῆν καί κατά θάλασσαν θηρίων μέγιστον ἐστί θηρίον γυνή» (Πολλά είναι τα θηρία ξηράς και θαλάσσης, το πιο τρομερό όμως από όλα είναι η γυναίκα).

Σε αυτόν τον γίγαντα της αρχαίας ποίησης αποδίδονται και τα πρώτα -απαγορευμένα πλέον στην Γερμανία και αλλαχού- ανέκδοτα για τις ξανθιές: «Την γυναίκα την σώφρονα οὐ δεῖ τάς τρίχας ξανθάς ποιεῖν» (Η μυαλωμένη γυναίκα δέν πρέπει νά βάφει τά μαλλιά της ξανθά).

Ο Μένανδρος υπήρξε μαθητής τού Θεόφραστου στην Περιπατητική Σχολή και πιθανότατα θήτευσε στον Αριστοτέλη, ωστόσο οι σύνχρονες επικρίτριες του ποιητή αφήνουν ύπουλα υπονοούμενα και εδράζουν την… αιτία του μισογυνισμού του στη στρατιωτική και πολιτική του θητεία-συνεύρεση με τον συνέφηβο Επίκουρο, με τον οποίο πράγματι συνδέθηκαν με… βαθιά φιλία. Πριν ερωτευθεί και συζήσει με μια κατ’ επάγγελμα πόρνη στο αρχαίο μπουρδελάκι. Ενοχοποιητικό προς τούτο ντοκουμέντο θεωρείται το γεγονός ότι, στην Παλατινή Ανθολογία σώζεται επίγραμμα, αποδιδόμενο στον Μένανδρο, το οποίο αφιέρωσε στον Επίκουρο και τον παρέβαλε με τον Θεμιστοκλή: «Χαῖρε, Νεοκλεὶδα, δίδυμον γένος, ὧν ὁ μὲν ὑμῶν πατρίδα δουλοσύνας ῥύσαθ’, ὁ δ’ ἀφροσύνας. ΜΕΝΑΝΔΡΟΥ ΚΩΜΙΚΟΥ». Σε νεοελληνική απόδοση: «Χαίρε γέννημα δύο Νεοκλήδων (χάριν της συνωνυμίας των πατεράδων τους), ο ένας έσωσε την πατρίδα από τη σκλαβιά, ο άλλος από την ανοησία».

Όμως, ο Μένανδρος δεν ήτο ο μόνος. Ο Ευριπίδης, ο Ησίοδος, ο Σοφοκλής, ο Ιππώναξ, ο Αισχύλος, ακόμη και ο Όμηρος, ολόκληρη η αρχαιοελληνική γραμματεία, ενέχεται για την επέλαση της… φαλλοκρατίας. Οπότε, ή όλοι οι αρχαίοι ποιητές ήταν φαλλοκράτες, ή είχανε απλώς χιούμορ. Γιατί η σχέση άνδρών-γυναικών, το σήκωνε πάντα το χιούμορ… Τρομερά μισογύνης εμφανίζεται ο Ιππώναξ, παρέμεινε εις τους αιώνας των αιώνων διάσημος για τον νεωτέρισμο που έκανε στο ιαμβικό τρίμετρο, του οποίου τον τελευταίο πόδα μετέβαλε από ίαμβο σε σπονδείο ή τροχαίο (υ-υ-/υ-υ-/υ—) κι αυτό το μέτρο ονομάσθηκε «Ιππωνάκτιον». Ο Ιππώναξ ήτανε μικρόσωμος, δύσμορφος, δύσκολος χαρακτήρας και σκωπτικός στους στίχους του. Λέγεται μάλιστα ότι, πέθανε από πείνα. Έλεγε λοιπόν ο ποιητής αυτός κάτι, πού θα έκανε ακόμη και τη συντρόφισσα Εφη ν’ ανατριχιάσει: «Δύ’ ἡμέραι γυναικός εἰσίν ἣδισται, ὃταν γαμῆ τις κακφέρη τεθνηκυῖαν» (Δύο είναι οι πιο γλυκές ημέρες της γυναίκας, όταν κάποιος την παντρεύεται και όταν την βγάζει νεκρή)…

Πολλά τα απαράδεκτα αποφθέγματα του Ευριπίδη για τις γυναίκες. Έλεγε στη «Μήδεια»: «Γυναίκες, ἐς μέν ἒσθλ’ ἀμηχανώταται, κακῶν δε πάντων τέκτονες σοφώτατοι» (Οι γυναίκες είναι τα πιο ανίκανα πλάσματα για το καλό, ενώ για όλα τα κακά είναι οι πιο ικανές και οι πιο σοφές). Επίσης διαπίστωνε: «Ὁρατ’ ἂπιστον ὡς γυναικεῖον γένος» (Κοιτάξτε πόσο άπιστο είναι το γυναικείο φύλο). «Οὐδέν οὓτω δεινόν, ὡς γυνή, κακόν» (Κανένα κακό δεν είναι τόσο τρομερό όσο η γυναίκα). «Πάντων δ’ ὃσ᾽ ἒστ’ ἒμψυχα και γνώμην ἒχει γυναίκες ἐσμένα ἀθλιώτατον φυτόν» (Από όλα τα έμψυχα και με σκέψη πλάσματα, οι γυναίκες είμαστε το πιο άθλιο).

Το ρίχνει το φαλλοκρατικό του κι ο Σοφοκλής στον «Αίαντα», όπου υπεδείκνυε στη γυναίκα την σιωπή: «Γυναιξί κόσμον ἡ σιγή φέρει» (Η σιγή είναι στολίδι για την γυναίκα). Ο Κλεόβουλος, πάντα πιο πρακτικός, συμβούλευε: «Γαμεῖν ἐκ τῶν ὁμοίων. Ἑάν γάρ ἐκ τῶν κρειττόνων, δεσπότας, οὐ συγγενείς κτήσης» (Να παίρνεις γυναίκα της τάξης σου, γιατί άμα πάρεις από καλύτερο σόι, αποκτάς αφεντικό και όχι γυναίκα). Όσο για τον Αριστοτέλη, δεν δίστασε να παραβάλει τη συμπεριφορά των γυναικών προς τα τυραννικά πολιτεύματα λέγοντας: «Διά γυναικών ὓβρεις πολλαί τυραννίδες ἀπολώλασιν» (Εξαιτίας της ακολασίας και της αυθάδειας των γυναικών έχουνε γενεί πολλές τυραννίδες)…