Έντεχνο και λαϊκό

Του Πάνου Σκουρολιάκου*
Σε έναν Πολιτισμό σαν αυτόν της πατρίδας μας, η λαϊκή δημιουργία είναι εξαιρετικά πλούσια και έρχεται από πολύ μακριά. Μυριάδες ανώνυμοι δημιουργοί ύφαναν από κοινού το πολύχρωμο χαλί, πάνω στο οποίο συνυπάρχουν η δημοτική μας ποίηση, η μουσική, η ζωγραφική, οι λαϊκές παραστατικές τέχνες, ο χορός και ένα σωρό άλλες εκφάνσεις της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Όλα αυτά τα δημιουργήματα του ανθρώπου, που γίνεται καλλιτέχνης την ώρα της δουλειάς του ή της διασκέδασής του, συντρόφευσαν τον λαό μας στα καλά και τα δύσκολα. Αργά και επίμονα, με μεράκι, μέτρο και το συλλογικό γούστο, όλη αυτή η ανώνυμη, συλλογική καλλιτεχνική δημιουργία διαμόρφωσε σπουδαία έργα, απαράμιλλης καλλιτεχνικής αξίας. Η ανάγνωση οποιουδήποτε δημοτικού μας ποιήματος, μια εικόνα ζωγραφισμένη σε κάποια παλιά κασέλα, τα κεντήματα στις τοπικές φορεσιές, ο ήχος ενός τραγουδιού της πατρίδας μας, μας προσφέρουν την απόλαυση και την πληρότητα του μεγάλου έργου τέχνης.

Αυτός ο χιλιάκριβος πλούτος λοιπόν, δεν θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητους και τους λόγιους καλλιτεχνικούς δημιουργούς. Τους επηρέασε, είτε έμμεσα είτε άμεσα και άφησε βαθύ το αποτύπωμά του στα έργα τους.

Πόσους και πόσους δημιουργούς δεν ενέπνευσε ο Καραγκιόζης. Μετουσιώθηκε ο υπέροχος κόσμος του Θεάτρου Σκιών, σε πλήθος έντεχνων δημιουργημάτων. Είτε βρισκόμενος πίσω από το δημιούργημα ως έμπνευση, είτε ως τεχνική, είτε ξαναδημιουργούμενος από την αρχή, με σεβασμό στους όρους και τους κανόνες του.

Στο θέατρο λοιπόν, βγαίνουν οι φιγούρες από το πίσω μέρος του μπερντέ, και έρχονται ολοζώντανες στη σκηνή για να παραστήσουν. Γράφει ο Θεόδωρος Συναδινός, στα 1924, τον θεατρικό του «Καραγκιόζη» και έχει την τύχη να τον ανεβάσει η Μαρίκα Κοτοπούλη! Ο Βασίλης Ρώτας, λάτρης της δημιουργίας των ανωνύμων, γράφει τα «Καραγκιόζικα», μια σειρά από σύντομα μονόπρακτα, με μικρές καραγκιοζίστικες ιστορίες. Ο Γιώργος Σκούρτης, το έργο «Ο Καραγκιόζης παρά λίγο Βεζίρης», που ανεβάζει ο Κάρολος Κουν στο θέατρο «Βεάκη» το 1973, εν μέσω δικτατορίας. Ο θυμόσοφος λόγος του μπερντέ, έκανε θραύση σε αυτή την δύσκολη στιγμή για το λαό και τον τόπο. Αργότερα, το 1995, ανεβαίνει ξανά αποδεικνύοντας πως το θέμα του είναι πάντα, δυστυχώς, επίκαιρο!

Μένοντας στις παραστατικές τέχνες, ας δούμε την επιρροή που είχε το ζακυνθινό λαϊκό θεατρικό είδος των «Ομιλιών» σε έντεχνους δημιουργούς. Ενέπνευσαν τον Δημήτριο Γουζέλη (Ζάκυνθος, 1774-1843) και έγραψε την ηθογραφική κωμωδία «Χάσης», που είναι ένα από τα πρώτα έργα της νεοελληνικής δραματουργίας, μετά τη μεγάλη σιωπή που επέβαλε ο οθωμανικός ζυγός. Χρησιμοποιώντας ο συγγραφέας τη φόρμα της ομιλίας, γράφει το έργο σε δεκαπεντασύλλαβο, αναπαράγοντας την ζακυνθινή ντοπιολαλιά με τους ωραίους ιταλισμούς της. Όμως, οι «Ομιλίες» εμπνέουν και τον κινηματογραφικό σκηνοθέτη Τώνη Λυκουρέση, που μας δίνει την σπουδαία ταινία του «Χρυσομαλλούσα» το 1978.

Ποταμός οι επιρροές της παραδοσιακής μουσικής, στους  έντεχνους συνθέτες. Ο πρωτοποριακός Νίκος Σκαλκώτας, μαγεμένος από τον πλούτο της παράδοσης, γράφει τους «36 Ελληνικούς Χορούς», το λαϊκό μπαλέτο «Η Θάλασσα», κ.ά. Σημαντικές και οι επιρροές των παραδοσιακών χορών στη σύγχρονη χορευτική σκηνή. Ιδιαίτερα, στις χορογραφίες για το αρχαίο δράμα.

«Διά γυμνού οφθαλμού» είναι ορατή η προίκα της πρωτόγονης λαϊκής ζωγραφικής, στους εικαστικούς του προηγούμενου αιώνα και έως τα σήμερα. Να μνημονεύσουμε εδώ και την εργασία του Οδυσσέα Ελύτη «Ο ζωγράφος Θεόφιλος». Ο ποιητής συναντά τον συμπατριώτη του Θεόφιλο, τον ερμηνεύει και μας μεταφέρει την δική του αίσθηση για τον άνθρωπο και το έργο του.

Πόσον πλούτο δεν προσέφερε η δημοτική ποίηση στους ποιητές μας. Γιάννης Ρίτσος, Οδυσσέας Ελύτης, Νίκος Εγγονόπουλος και άλλοι πολλοί, έως τους σημερινούς, τον Γιώργο Μαρκόπουλο και τον Μιχάλη Γκανά.

Πολλές φορές, όμως, τα λόγια έργα υπάρχουν ως αντιδάνεια. Ένα λαϊκό έργο επηρεάζει κάποιο λόγιο και αυτό με τη σειρά του επηρεάζει ξανά το λαϊκό, που επηρεάζει ένα νέο λόγιο. Θέλω να πω πως οι καραγκιοζοπαίχτες, για παράδειγμα, δεν επηρεάζουν μόνον τους έντεχνους. Εισπράττοντας τα δημιουργήματά των έντεχνων καλλιτεχνών, τα δανείζονται, επιστρέφοντάς τα, μέσα από τη δική τους δημιουργική διαδικασία.

Ευλογημένες όλες αυτές οι επιρροές από το λαϊκό στο λόγιο, λοιπόν. Και ευλογημένος ο λαός, που δημιουργεί αυτά τα γοητευτικά πήγαινε-έλα, δημιουργώντας με την τέχνη του έναν κόσμο πιο όμορφο, έναν κόσμο καλύτερο!

* βουλευτής Ανατολικής Αττικής,
αναπληρωτής τομεάρχης Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.