Tο γλωσσικό ταξίδι του «καύματος» στην Ιστορία

Έγραψα για τη λαρισαίικη ζέστα (δηλαδή τον καύσωνα, το καύμα, τα Κυνικά Καύματα, τις Κυνάδες Ημέρες, το εκάην-καημό, το βυζαντινό κάημα, αλλά και την κάλμα, τη νηνεμία, όπερ και chômage-ανεργία) στο σάιτ 1Voice.gr τα δύο φρικοδοκίμια που είχατε ανάγκη δια να φιλοσοφήσετε τον βέβαιο θάνατό σας από θερμοπληξία. Καημένοι, ε, καημένοι!

Την Τετάρτη με τίτλο «Στην προηγούμενη ζωή ήμουνα πολική αρκούδα» και την Πέμπτη, «Ο επιθανάτιος ρόγχος μου ΤΩΡΑ σε απευθείας μετάδοση». Είναι προαπαιτούμενο να τα έχετε διαβάσει, διότι το παρόν αποτελεί ιστορική τεκμηρίωση του οργασμού της τριλογίας. Δεν κράτησα φυσικά ημερολόγιο του καύσωνα γιατί το έχει εξαντλήσει ο δάσκαλός μας, Νίκος Δήμου: «Η Αθήνα πλήττεται από ένα κύμα καύσωνα που αγγίζει τα όρια της οικολογικής καταστροφής, ο συγγραφέας Ν.Δ., κλεισμένος στο υπόγειο του σπιτιού του, προσπαθεί να εξοικειωθεί με την ιδέα του θανάτου. Στο τέλος τα λύτρα που διώχνουν προσωρινά τον Χάρο από κοντά του, είναι ο θάνατος της αγαπημένης του γάτας» («Ημερολόγιο του καύσωνα» εκδόσεις Πατάκη). Πάμε μαέστρο;

Μου λέει ο ανόητος: «Δεν ήρθε δα και το τέλος του κόσμου με 44 βαθμούς»… Ήμουνα 25 χρονών μαντραχαλάς και επέζησα από τύχη στον φονικό καύσωνα του 1987 με τους 44 βαθμούς που διήρκησε 11 ημέρες (από τις 20.07 έως τις 31.07). Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 1.300 και επειδή γέμισαν οι νεκροθάλαμοι των νοσοκομείων, τους έβαζαν ακόμα και σε βαγόνια-ψυγεία του ΟΣΕ! Τι να σου πω ρε συ φίλε; Ότι είσαι άσχετος; Όλα ξεκίνησαν τις «Κυνάδες Ημέρες» όταν ο Ωρίωνας, γιος του Ποσειδώνα και της Γης, πήγε να βιάσει τη θεά Άρτεμη. Τον τιμώρησε, όμως, η θεά, στέλνοντας εναντίον του έναν σκορπιό, που τον τσίμπησε στη φτέρνα, τον ονομαζόμενο και Γίγαντα. Κι έγινε αστερισμός ο σκορπιός, όπως και ο Ωρίων και ο σκύλος του. Ο Μέγας Κύων (όπου ανήκει ο Σείριος, το λαμπρότερο αστέρι της νύχτας) είναι αυτός που φταίει για τον καύσωνα που ταλανίζει τις τελευταίες χιλιετηρίδες τη Μεσόγειο.

Η αρχαία λέξη «καύσων» κοσμεί την ελληνιστική εποχή. Στην κλασική αρχαιότητα έλεγαν… έχει «καύμα» και εννοούσαν την περίοδο όπου ανέτειλε ο Σείριος μαζί με τον Ήλιο. Μετά την 21η Ιουλίου ξεκινούν οι «Κυνάδες Ημέρες». Τα «Κυνικά Kαύματα» στο Βόρειο Ημισφαίριο ξεκινούν στις 3 Ιουλίου και διαρκούν περίπου μέχρι τα μέσα Αυγούστου. Ολοι οι αρχαίοι συγγραφείς συνομολογούν ότι, η Ανατολή του Σείριου φέρνει μαζί της κακοτυχία, αρρώστιες, δυσκολίες, δυστυχία και υψηλό πυρετό στους ανθρώπους. Χαρακτηριστικά, ο ποιητής Αλκαίος γράφει: «Δροσίστε τα πνευμόνια σας με κρασί, γιατί το αστέρι του Κυνός, ο Σείριος έρχεται τριγύρω. Η εποχή είναι δύσκολη και όλα διψούν κάτω από τη ζέστη και το τζιτζίκι τραγουδάει γλυκά κάτω από τα φύλλα… Οι γυναίκες τότε είναι αρκετά μιαρές και οι άνδρες αδύναμοι, όσο ο Σείριος τσουρουφλίζει τα κεφάλια τους και τα γόνατά τους».

Είναι τεράστιο το γλωσσικό ταξίδι του «καύματος» στην Ιστορία. Από τη ζέστα, στην ανεργία. Το «καύμα» -«cauma» στα λατινικά- σημαίνει «μεγάλη ζέστα»! Όταν πιάνανε οι μεγάλες ζέστες, οι χερομάχοι στα χωράφια παρατούσανε τη δουλειά και καθόντουσταν να ξαποστάσουν. Αυτό ονομαζότανε caumare στα λατινικά της ύστερης αρχαιότητας. Από εκεί πηγάζει και το γαλλικό ρήμα chômer, που σημαίνει «δεν δουλεύω» και ακολούθως chômage, η ανεργία. Όχι επειδή κάνει ζέστη, ούτε διότι διεκδικείς το «δικαίωμα στην τεμπελιά», αλλά επειδή δεν βρίσκεις δουλειά, γιατί σε απολύσανε με εντολή του Σόιμπλε (τα) δεξιά και αριστερά, ίδια είν’ τ’ αφεντικά! Το λατινικό «cauma» μεταπηδά στη ναυτική ορολογία και σημαίνει μεγάλη ζέστη αλλά και νηνεμία. Την άπνοια που επικρατεί στους καύσωνες. Στην Ιβηρική Χερσόνησο, το «cauma» γίνεται «calma» και γεννιέται μια δεύτερη σημασία, της νηνεμίας, της ηρεμίας. Σημασία που περνάει πολύ γρήγορα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες: «Calm» στα αγγλικά, «calme» στα γαλλικά, «calma» στα ιταλικά, απ’ όπου επανέρχεται, αντιδάνειο, η «κάλμα» στα ελληνικά, και το «καλμάρω». Λέξεις χαλαρωτικές και ευχάριστες και πολύ μακριά από την πυρωμένη ανάσα του καύσωνα. Κι ένα τρίτο ταξίδι έκανε το «καύμα». Με τη βυζαντινή του μορφή, «κάημα», και με σημασίες τόσο κυριολεκτικές όσο και μεταφορικές, του ψυχικού πόνου, πέρασε στα λατινικά της ιατρικής ορολογίας και έφτασε στα ισπανικά, όπου σήμερα «quemar» (κεμάρ) είναι το «καίω». Από τον αόριστο «εκάην» του ρήματος καίω βγήκε και ο καημός, αυτή η παντοδύναμη λέξη: «καημένος»… Κατακαημένη Αράχοβα!

Στα έργα των συγγραφέων Απολλώνιου και Διόδωρου Σικελιώτη αναφέρεται η ταυτόχρονη Ανατολή του Ηλίου και του Σείριου αυτή την περίοδο. Ο Σείριος πλησίαζε σε τροχιά τις Κυκλάδες, τις κατέκαιγε με τη μορφή των «Κυνικών Καυμάτων», με αποτέλεσμα να στερεύουν οι πηγές, να μην φυσάει καθόλου δροσερός άνεμος και να προκαλούνται λοιμικές αρρώστιες. Έτσι λοιπόν, οι κάτοικοι των Κυκλάδων ζήτησαν τη βοήθεια του θεού Απόλλωνα και του μαντείου των Δελφών, το οποίο τους έδωσε χρησμό να καλέσουν τον ήρωα/θεό από τη Θεσσαλία Αρισταίο, τον γιό που είχε αποκτήσει κουτουπώνοντας την Κυρήνη. Η ανατροφή που πήρε κοντά στους Κενταύρους, στις Μούσες και τις Νύμφες, πρόσφερε στον Αρισταίο πολλές γνώσεις. Έμαθε κοντά τους τις τέχνες της ιατρικής, της μαντικής, της καλλιέργειας της αμπέλου και της ελιάς, της φροντίδας των μελισσιών και αποφάσισε να τα μοιραστεί με τους ανθρώπους, που τον λάτρεψαν σαν γεωργική θεότητα. Ο Αρισταίος, λοιπόν, πήρε εντολή από τον πατέρα του, Απόλλωνα να φύγει από τη Φθία (πρωτεύουσα του βασιλείου των Μυρμιδόνων στη Θεσσαλία) και να εγκατασταθεί στην Κέα. Τον ακολούθησαν μαζί η φυλή των Παρασσίων, που ήταν απόγονοι του Λυκάωνα από την Αρκαδία. Όταν έφθασε στην Κέα, πάνω στα βουνά του νησιού έχτισε βωμό προς τιμή του Ικμαίου Δία (ο Δίας της βροχής-υγρασίας) και θυσίασε προς αυτόν και τον Σείριο, όπως αναφέρει και ο Θεόφραστος στο έργο του Περί Ανέμων. Τότε ο Δίας έστειλε τους ετησίους ανέμους ή αλλιώς τα γνωστά μας μελτέμια, που έπνεαν για σαράντα μέρες. Αυτοί οι ευεργετικότατοι και σωτήριοι για τις Κυκλάδες άνεμοι έσωσαν τους κατοίκους των νησιών και βοήθησαν σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Από τότε και στο εξής, αναφέρουν οι πηγές, οι κάτοικοι της Κέας για να «καταπραΰνουν» τον Σείριο άρχισαν να παρατηρούν και να υπολογίζουν εκ των προτέρων την Ανατολή του άστρου και το πόσο ζεστό θα ήταν το επόμενο καλοκαίρι.